SENTHANG MIPHUN KAN LAMTHLUAN ZOHTHANNAK

Senthang miphun cu Tuck &tVol. 1 cauk chungah “Shinthang” timi min in mirang pawl nih an rak kan theih cang.

Thlanglei rammi hna cu a ho pen lo, uk lomi (southern independent villages) anmah tein ukmi ram a si tiah an rak ti. Senthang pengah penmi hna khua cu Buanlung le Dongvaa an rak si). Mah le khuaram cio ah ramuk bawi nih an rak kan uk ciomi kan si. Tuanbia nih a kan chimh bantukin kan pupa hna chan ahcun zalong tein mah tein uk, mah tein tuan, mah holh le nunphung sunhsak in a rak nungmi kan si ve ko. Kan pupa hna cu ca an rak ngeilo nain mah le mah i nautatnak le miphun dang upat le tihzahnak kha an thinlung ah pakhat hmanh a rak um lo. Tuck and Carey nih an tialmi “The Chin hills” cauk p. 249 (Pu Hrang Hlun lehmi) an record ningin cun abik in thlanglei mi hna (Hakha in thlanglei chim duhnak) cu “pasal muisam le pasal mithmai an ngei. Anmah le anmah kha zumhnak le lungtlinnak ziaza an ngei” an rak ti. Cu bantukin mah le ukmi ram cio kha thinlung thiang tein, biakam fek tein, raltha tein an rak zohkhenh cio ko.

Mirang ralkap an rak kai lioah miphun dang bantukin Sakta in siseh,  Surkhua le khuapi hna in siseh fakpi in an rak doh ve ko hna. 1917 kum Mirang le Germany an doh i Laimi pawl thilphawrtu ah kalpi ve ding an kan ti lio ah miphun dang sal can an rak duh lo i fakpi in an rak doh ve hna. Bawinu tiva in nitlaklei a um Senthang cheukhat hna le Thantlang, Zophei, Maram, Lautu hna nih India lei in a rami Mirang pawl an rak doh hna i Bawinu tiva in nichuahlei Senthang le Hakha kiangkap ummi vialte hna nih kawl lei in a rami an rak doh hna. Cucaah miphun dang he zong a herhnak zawn ah lungrual tein a tangtimi kan si.

A. Senthang ram kan ratnak;

Kan ratnak hi zapi nih kan theihkhawhmi cu hmun hnih a si i cu hna cu tuanbia le hla hna in kan hngalh. Senthang ram kan rak phanh hi AD 1395 hrawngah si dawh a si. Kan rak kai lioah cheukhat cu Letsa (Mitta) leiin kan ra ti a si. Cuti an chimkhawhnak cu AD 1400 a donghnak lei hrawngah Shan hna kuttang um duh lo ruangah, Letsa tiva pi khin vasumlei in Senthang ram chungah kan ra. Kan theihkhawhnak cu Pu Hrang Tar nih a chimning ah an rak kai lio kong kha hla an rak phuah I “kan rak ratnak Kaan le Letsa hrawng a lang hnga maw lungrawn in” tiah hla kan ngei a ti. Hla hna hi al khawh a si lo. Zei caah tiah thil a sining tein an rak phuahmi a si i chankhat hnu chankhat an rak i cinkenmi a si.

A pahninhnak cu Kalay leiin a si. Cu hna cu, Kalay in Run tiva hrawn in Falam peng Mangkheng khua in rat dawh an si. Zeicahtiah Senthang ram kan ratnak pupa hna chimchinmi bia ah hi ti hin a um. Nikhat cu arbawm chungah arhli sen a sanh i sumkhal he thingluang ah arbawm temchih in Bawinuva aa thawknak chuncung khualu in, ti an rak fenhter ti a si. Cu thingluang le arbawm cu atu Phaizawng khua thlang Bawinu vaa lungpi cungah a taang ti a si. Asinain Senthang min hi zeitik lio caan in dah kan rak ngeih ti theihkhawh a si lo. Min kan ngeihnak hi tuanbia kan zoh ah Senthang ram kan phakkhawh in a si. Cucaah kan original min cu “ Lai Chin” kan si ko. Kum 2013 ah Senthang ram chungah minung “16000 hrawng le ram lengah (Gangaw peng, Kalaymyo peng, Hakha peng, Thantlang peng le ramdang i a chuah cangmi hna telh in chimduhmi a si) 20000 hrawng, Kan zate 36000 hrawng si dawh kan si. Ram leng a phan cangmi hi 5,000  hrawng in kan ruah ahcun Senthang miphun minung hi 31,000 hrawng kan si lai tiah” Salai SiangAwr Van Hnin nih Senthang kong paper a tialnak ah a ti.

B. Thanchonak lei kan dirhmun

Kawlram cu Mirang kut in 1948 ah luatnak kan rak hmu. Cu luatnak kan hmunh hnu 1948-1962 tiang kha Parliament Democracy uknak a rak a si. Cun 1962-1974 tiang kha tawhlanzi Cozah chan ti a si i 1974-1988 tiang kha Socialist chan (or) Mahsahlah chan, 1988-2010 Ralkap Cozah chan tiah ti a rak a si. Asinain in min cu aa thleng lengmang ko nain kan Lai phungthluk i “bawnbok le manta” bantuk a si ko. Mirang a kai hlan in nihin tiangah tuhmui zung hninh in lo kan thlo i Seihnan le peiper in thil kan phorh rih ko.

Kum 2013 tiang Cozah le NGO hna nih thanchonak rian phunphun an tuan ko nain sifak zawtnak a damtertu siloin cu zawtnak hma a karh, a porhchin lonak ca tiang lawng a si. Cucaah nun pawcawmnak ruah ah thing le ram vialte kan hrawh dih cang. Lo tuahnak ah siseh, Pangpar kawlnak ah siseh, Meiduahnak ah siseh, kan thingram vialte an lo dih cang hna. Thingram a um ti lo caah kan ram i a um tawnmi saram hna zong an ngam ti hna lo. Cucaah zu le va awnh thawng hna zong an dai dih cang.

C. Pehtlainak

Pehtlaihnak phunkhat a simi lam le hlei zong nihin tiangah a thami kan ngei rih lo. Surkhua le Phaizawng karlak le Dinlaupa le Dongva karlak Bawinu tiva hlei, Bungzung le Chawncum karlak Phokvaa hlei naite ah motor hmemi kal khawhnak cozah nih an kan serpiak. Cozah lampi a simi Hakha in Gangaw lam pong ummi Bungzung le Leium le Hakha in Matupi lam pong a ummi khua hna lawng nih lam tha ngeih ah an cang. A tangmi khua vialte cu Cawleng lam hmanh tha tein a kal khoh lomi lam lawngte an si. Fur ahcun Motor Cycle hmanh har ngai in a kalnak lam an si. Nihin tiangah Jeep a kal kawhnak hlei hmanh tha tein kan ngei rih lo.

D. Ngandamnak

Ngandamnak lei in ihkhun 16 tlum sizung pakhat Surkhua ah le Center pakhat khuapi khua ah le Sub- Health Center 7 kan ngei hna. Cu ruangah zawtfah thalo kan ton caan ah Hakha ah kalpi kan hau i fur caan ah Motor Cycle aa cit kho lomi cu langin zawnh a haumi kan si. Electric mei khua cheukhat ah a um ko nain tamdeuh cu fur caan lawngah van khawhmi an si. Cun hmailei zohkhenhnak  caah thazaang a dermi lawngte kan si. Cucaah mikip nih zawtfah caan ah siseh, zeidang  herhbau ruangah siseh pehtlaihnak le cawlcanghnak a that deuhnak hmun kha kawl cio a si i mi tampi nih kan ram an chuahtak i Hakha le khuadang hna ah siseh, ramdang ah siseh, kan kal dih cang. Cucaah minung zong kan tlawm chin lengmang cang. Singinn ah Siangngakchia an tlawm chin lengmang, Biakinn ah hla a remh tawnmi mino hna an um ti lo. Cucaah kan ram hi tha tein kan remh lo ahcun a rauh hlan ah chuahtakmi ram ah a cang lai. Kan Biakinn pipi a thing lai i Sianginn le kan tlonnlennak fingtlang vialte an thingte lai

E. Fimthiamnak

Fimtthiamnak leiin Senthang ram chungah State High School 2 Surkhau ah a um nain nihin tiang tanghra a awngmi an tlawm. Cu pin ah Middle School 2, Lungrang,Chawncum, Post- Primary School 9, State Primary School 34 a um. Asinain a hlan kan u le chan bantukin cataang sang a phan khomi le line tha a hmumi kan um set ti lo. Cucaah Senthang peng kan hmailei caan hi atu kan fanau hna fimthiamnak dirhmun in kan zoh ahcun dang peng le ram kan phakkhawhnak hngading a har ngai. Senthang miphun Cozah zungah hmunhkhawhmi an tlawm chin cang. Ramuk bawi chan in 1988 tiang kha Senthang ram chungin bochanmi kan pa le tampi an um ve tawn ko. Atu cu zung a thumi hnih khat hna zong officer an umset ti lo. Cucaah hmailei Senthang miphun thanchonak kong he pehtlai in fimthiamnak hi kan herhtukmi a si.

F. Khrihfabu.

Tuanbia ningin cun Senthang pengah Khrihfa a rak si hmasa tu khua hi Sakta an si i 1919 ah Saya Sia khaw nih a rak cawnpiak hna nak thawngin  tipilnak an rak ing. Cu hnu ah Rev. Za Ling hi Rev. Cope nih 1910 kum ah tipilnak a rak pek. Rev. Za Ling cu 1928-32 tiang Hakha ah Bible ca a cawng i 1933 kum in Pathian riantuan hram aa thok. Cu lio ah Senthang peng 26 le zotung peng 46 an dihlak 72 in Area khat a rak si i Rev. Za Ling nih a rak zoh hna. Senthang le Zotung cu 1950 January 29 ni in ZBC nih tthenhninh ah a then i Zotung lei cu Pastor Sa lang nih a rak zoh hna i Senthang lei cu Pastor Za Ling (A) zoh dingah tuanvo an rak pek. Cucaah Senthang peng khua tamdeuh cu amah nih khrihfa a cantermi kan si.  Cheukhat cu hmundang ah tipilnak ngeih in Khrihfa a rak simi hna zong um a si. Cun cheukhat cu Khrihfa si cia in khua a rak tlami hna an um.

Cun 1960 hnu in Budang tete 11 leng nihin tiangah kan um ve nain, Senthang ram ah Bu le Bu  karlak ah hnahnawhnak kan ngei lo. Senthang peng hi bu kan i dannak ah siseh, holh kan i dannak ah siseh lungrualnak a donkhantu pakhat hmanh nihin tiangah a um lo. Cucaah kan nih cu “Unity in Diversity” timi kha kuttlaih ah a hmangmi phun kan si.

1981 in Baptist Khrihfabu cu Hakha Baptist Association (HBA) in chuah in mah tein  dirding kan rak ti ko nain  cheukhat hna nih Hakha in chuah a hau lo. Kanmah tu hi Hakha miphun huap kho dingin um izuam ding a si an rak ti ruangah 1991 lawngah kan lak kho. Senthang miphun hi keimah ka hmunhning ah Biaknak minung cu kan si lo tiah ka hmunh. Zeiruangah tiah Khuaika ram kan umnak hmun paoh Biaknak lei a tanh taktak mi kan tlawm. Cucaah kan miphun thanchonak kong tuaktannak ah Biaknak lei hi hram pakhat a si ve caah biaknak minung kan ram nih a herh.

G. Zumhnak

Senthang ram lawngah siloin chin ram pumpi ah donkhantu pakhat in ka hmunhmi cu Piestic- Puritan movement hi a si. Hi zumhnak a chuahnak hram cu kan langhter lai lo. Mah zumhnak hi a thatnak (Possitive) lei in kan zoh ahcun kan ram ah Khrihfa nun a thanghtu le thlarau tlau a tlaitu taktak cu a si ko. Asinain a  thatlonak (Negative aspects) lei in zoh ahcun  pumpak thianhlimnak (personal holiness) nun a uartuknak hi a si. Zeitin tiah mah zumhnak nih a hrinmi cu zeitindah Pathian duhning in vawlei ah ka nun lai tinak in zeitindah Pathian thinhunnak in kan luat khawh lai ti ruahnak hi a si. Cu nihcun a hnu ah vawlei zeirel lonak a chuahpi. Cucaah zeithil poah hi pumpak nun ruahnak (individualism) in kan ruah ahcun Pathian ram hi vawlei ah a tak in langhter khawh a si lo. Hi zumhnak nih hin a hnuah taksa le thlarau kha a daangte (Dichotomy of flesh and spirit) a si ti ruahnak a chuahpi.

A ngaingai kan ti ahcun vawlei minung kan si rih caah nihin kan nunnak hi vawlei he aa then khomi kan lo. Cucaah thlarau mi kan sinak cu kan zatlang nunnak he (Spiritual & Social) a kal tiding tu a si. Kan nih cu, cu bantuk siloin cheukhat cu “vancung member kan si” kan ti i vawlei ah member tha si  kan i tim lo. A ngaingai ti ahcun Khrihfa tha cu ram le miphun caah mitha (Good Christian Good citizenship) kan siding tu a si. Cucaah zumhnak ah hin huapkau zumhnak (Holistic Aspect of Salvation ) ngeih kan herh.

Biafun.

Sam. 133:1 ahcun “Unau rual rem tein um hi zeitluk in dah a that i a nuamh” a ti. Hmunkhat tanrualnak hi laimi kan zatlang nunphung pakhat a si. Hi bantuk tanrualnak cu M.M. Thomas zong nih thupmi man sung “Hidden value” a si a rak ti. Cu bantukin Senthang miphun khuaika kan umnak ah a herhmi cu Pathian min in funtomnak ngeihkhawh hi a si. Ifuntomnak kan ngeih lo ahcun miphun tlau kan si ko lai. Sihmanhsehlaw Unau rual tanrualnak nih hin Pathian aa tel lo ahcun thil thalo a chuahpi kho. Mah le mah i hmuh thiam lonak le lunghrinhnak a chuahpi kho. Cucu Babel Innsang tuanbia ah kan hmunh (Gen. 11). Unau rual an thang an i chuah i an tan rualnak cu Pathian thinhunnak ah a cang. Hi kongah Lord Acton (Britist historian) pa nihcun “Babel Innsang tuanbia nih ningcang lo minung thil ti khawhnak nih sertu Pathian doh duhnak thinlung a langhter” a ti.  Pawl Tillich zong nih  “Babel Innsang tuanbia hi mah le mah i santernak (self elevation) langhternak a si”

Cu ruangah miphun pakhat kan si tiah i funtomnak hi thiltha ngai a si.  Asinain ralrin ding cu power over, Dominating and Exploitative  power bantuk a si cu a tha lo. Power within tu a si i Pathian tihzah bu tein kan cawlcangh ding a si. Nunti thiamnak hi cu miphun tahnak pakhat a si ko.