MINO LE TUAH DING RIAN

Biahmaithi

Mino timi hi mirang holh in “Youth” an ti i lai holh in a suallam cu “Nolio caan” tinak a si. Cheukhat nih mino asiloah ngaknu tlangval tinak a si an ti.

 Mizo nih cun “thalai” an ti i mino caah cun duh a nung ngaimi biafang a si. Zei caah tiah mino caan cu that li caan a si i thazang le thil tikhawkhnak lei in siseh, thluak le thinlung lei in siseh, a that lio caan a si. Mirang nihcun “equality of being young” an ti i ngakchia sinak lei ah a sawhter deuh. Kawl holh in cun “Lunge” an ti i mi hme sinak lei lawng a sawh. Mi kip nih nolio caan hi kan ngei tawn. Sihmanhsehlaw mino caan cu rikhuahmi caan chungah a ummi a si caah saduh thah tiang lawng a si cang. Kirhnawh thankhawh le tonthankhawhmi  a si lo. Myanmar Baptist Convention nihcun kum 15in40 tiang hi mino ah an chiah hna.

Asinain international Baptist world alliance,world Council of Churches, Asian Pacific Baptist Federation pawl nihcun kum 35 tanglei lawng mino ah an chiah hna. Cu ruangah mino timi hi caan khiahmi caan karlak chungah a ummi a si i cu caan lawnh hnu cun mino tiah auhthan khawh a si ti lo. Cu ruangah mino caan hi hmanthiam ding ah a biapi ngai. Cu caah mino kan silio ah hin zohchun awk tlak tein kan nun a herh. No lio i nun a hmangthiammi hna cu nun chung caan a hmangthiammi an si.  Cu caah rikhiahmi caan chung ah mino nih kan i ralrin ding le ka tuahding thil tampi an um. Cu hna cu hi cathluan nih langhter a duhmi a si.

Globalization nih a chuahpimi thil

Nichlas Butler an timi pa nih minung hi phunthum ah a rak kan then i Cu hna cu...

1. Nihin vawlei ah a zei thil dah a cang ti a thei lomi

2. Nihin vawlei ah a cangmi thil a theimi

3. Nihin vawlei ah a cangmi thil a ruang (reason) a theimi tiah a rak ti.

Cu caah nihin ah mino hna nih vawlei i thil a cangmi hna hi thate in kan theih a herh cang. Globalization timi biafang suallam hi kan hnulei kum hrawngin biatak tein rak urmi biafang a si. Vawlei cung ralpi pakhatnak 1914-1945 le 1939-1945 ruangah ram khat le ram khat kha zumh khawhnak an rak ngei lo ti. Cu hlan i neihniam tien an um tawnmi kha a rak cat (adaptive brekdown), Sihmanhsehlaw Science lei thanchonak a phunphun le pehtlaihnak (IT) lei thanchonak a rantuk caah cu nihcun vawleipi kha hramhram in an duh zong duhlo zongah pehtlaihnak a rak tuah dih hna. Hlan i ram khat lawngin an rak tuahmi thanchonak le biaknak te hna, nunphung te hna zong kha ram ri lawnh in pehtlaihnak a rak tuah dih hna. Vawlei mibu hi nunphung ai cawhmi mibu (Multi cultural Society) ah kan i chuah chin lengmang. Cu caah a hlan i hlatpi in a um tawnmi ram hna kha naih tein a rak umter hna. Cu caah pehtlaihnak lei a thiam ngaimi Canada miphun Marshal Mc Luhan nih hi tin a rak chim “ A hlan ah a rak ngan ngai tiah kan rak ruahmi vawleipi cu khuate pakhat bantuk ah a si cang” (Global village) tiah min a rak pek.

Cu caah tuchan ah pehtlaihnak (Comunication) a tha i vawlei hi khuate pakhat bantuk ah a can tikah cu nih a chuahpimi thil hna kan i raltin ding tampi an um. Vawlei cung thanchonak nih hin thatnak tampi a chuahter bantukin chiatnak tampi a chuahpi ve. A rummi nih an rum chin, Sifakmi nih kan si a fak chin. Kan hmaiah thil thar tampi a chuah i ngeihding le hmanding a tam caah herhbaunak a tam chin. Zei caah tiah ni kum i a chuakmi thil kha tu kum ah hman khawh a si lo. Tu kum ah kan i hrukmi thil kha hmai kumah hruk ngam lo tianin Model a auh cang. Cu tikah cheukhat caah cun kan hmuhmi le kan hman duhmi phaisa a kaih kho ti lo. Cu tikah fialnak, Lihchimnak le Mah cungah diriamlonak a chuahter. Cu caah cheukhat nih an taksa tiangin an zuar. Cu caah AD 21^st chan ah hin Mino hna nih a ngan ngaimi caantha kan hmuh bantukin a ngan ngaimi zuamnak (challengge) nih kan hmai in a kan hngah ko. Cu hna cu..

1. Mino nih mibu pehtlaihnak (Media) hmanthiamnak

Kum1990-2000 karlak i mibu pehtleihnak (media) lei thanchonak cu mithmuh kuttawnh in vawlei ah thirthar pakhat a rak cangmi a si. Hi bantuk thilthar a cangmi nih hin vawleipi kha hmunkhat in a funtom caah min phunphun in an rak pek cio. Cu lakah Theodore Levitt nih “Globalization” tiah min a rak pek i nihin ah hmanbik a si. Mibu pehtlaihnak (media) cu nihin kum zabu 21 ah  hman a tambikmi  a hung si. Vawleicung ah mibu pehtlainak (media) tel loin zeihmanh tuahkhawh a si ti lo. Nihin facebook hi atu kan umnak vawlei siloin vawlei dang pakhat bantuk in ruat a si cang. Vawileicung pumpi ah miphun tambik ram pathum an thim i cu hna cu Chaina, India le facebook hna an si ti a si. Cu caah nihin kan chan hi  media chan tiah auh a si. Cu chan ah media a hmang thiam mi cu fimnak, theihkaunak, hlawhtlinnak, thanchonak le mi lianngan dirhmun tiang a cawisang hna. A hmangthiam lomi hna caah cun sunghnak le thihlohnak thiang a phanhpi ve hna. Social network (internet) hmanthiamlonak ruangah chungkhar le Khrifabu le pumpak tiang in buainak a chuahpi. Cu caah Dr. Bill Kwon nih cun “Media cu pathian nih a kan pekmi thluachuah a si bantuk in Sehtan, hmanawk tha ngaimi pakhat zawng a si” a si a rak ti. Media hi chanthar pathian ti zawng in an ti.  Zei ruangah tiah theihduhmi zeipaoh kha facebook, internet, smark phone tbk hmangin theih khawh le hmuh khawh dih a si caah a si. 

Minung tampi thinlung chungah media cu vawlei chittertu a si tiah cheukhat hna nih cun an hmuh. Aruang cu Pathian he nikhat hnu nikhat in a kan hlattertu a si. Media ruangah minung tampi nih lunglawmhnak taktak an ngei kho ti lo. Anmah sinak cungah lungtlinnak an ngei kho ti lo. Mitam pi nih media cu hlennak caah an hman i, Internet le facebool le smart phone chungin biahman chimtu an tlawm chin lengmang. Nupi a ngei cangmi hna zawng nih ka ngei lo an ti. An umnak hmun zawng tthate in an chim duh lo. Mino tampi nih nungak tlangval i kawlnak ah an hman i anmah mui taktak siloin mi hlennak ah an hman cang. Duhtthan lo a tambiknak (phiat) hmun hi facebook le smart phone, internet hna hi an si. Internet ah caan tampi hmang in thiltha lo le taklawngin a ummi hmanthlak zoh le taklawng in a cawlcangmi zuk zohnak ah mitampi an hman. Cun vawleicung mino 31% nih cun an nu le pa an saya le midang pawl theihter an duhlomi thil tuahnak ah internet an hmang “the ecomonic time” nih a chim. Cu nih cun thilthalo tuahnak lei ah a hruai hna i thlarau lei  thazang dernak nganpi a chuhter. Cu ruangah media hi min hna nih hmanthiam kan herh.

2. Mino nih nunphung kilvennak.

Nihin Global chan ah kanmah pakhat lawng in kan um ti lo. Vawlei mibu hi nunphung a cawhmi mibu (multi cultural society) ah kan i chuah chin lengmang. Cu tikah ram pakhat ah nunphung pakhat lawng in a um kho ti lo. Globalization chan nih nunphung pakhat lei ah a kan fonh chin lengmang tikah miphun fa tete hna nih kan ngeihmi nunphung hna, holh, hla le bia, kan thilthuam hna hi thlaukhawh a si. Nihin ah ram tthangcho ciami ah a ummi Chin mino caah a bik in phanmi a si. Cu caah nunphung kilven timi hi miphun kilven a si.  Cucaah miphun pakhat kan sinak le miphun dang he kan idannak langhternak ah vawleicung miphun kip sin ah kan nunphung le kan holh hna hi kan kilven i kan langhter a hau.  Zeicaah tiah nunphung timi cu a nungmi, si caah a hmangtu nih felte in an i nunpi ahcun a nung i anmah kokek nih an hman ti lo ahcun a thi vemi a si. Cu ti kan kilven khawhnak ding caah a tanglei  hi kan herhmi an si tiah ka hmuh.

Pehtlainak lei a thancho ruangah vawlei cu khuate pakhat bantuk ah a tikah  aa khat cio lomi nunphung kan ngeihmi hna cu  iton sualnak i theihthiam lonak tete a um.  Cu bantuk cu (culture shock) ti a si.  Tahchunnak ah nu le va thitumh hlan i hmunhkhat ah umti (living together) hi nitlak lei ram ahcun thil pawi ah an chia lem lo ti a si. Asinain cucu kannih Laimi caah cun nihin tiangah a tthami thil ah kan ruat lo. Kan zumhnak le Khrihfa nunning he zawng a kaihmi a si lo caah cu bantuk tete chungin kan i ralrin a hau.

3. Mino nih fimnak cawnnak.

Laimi cheukhat nih cun fimnak hi i chuahpimi nuhrin thluak a si tiah a ruatmi zawng kan um. Kan titonmi cu a nih cu a nuhrin thluak ah a hrut, a fim ti a si. Aruang pakhat cu kan ram ah fimnak cawnnak a rak um lo caah a si. Asinain tuchan ah cun a nih cu a fim, a hrut ti hi a nu hrin thluak in tah khawh a si ti lo. Cawnmi le hngalhmi tamdeuh a ngeimi hna kha mifim kan ti cang ko hna. Cawnmi le hngalhmi a tamdeuh hrat ahcun fimdeuh cu a si ko. Cawnpah le hngalhpah ve lo ahcun mifim ah cohlan awk a har cang. Zeiruangah ti ahcun fimnak hi cawnnak le thimnak aa tel lo ahcun thlam a tling kho ti lo. Cucaah fimnak hi minung thanchonak ah a herh bikmi thil pakhat  si. Rangtuk in a thangchomi vawlei hi fimnak le thiamnak zeimawzat tal kan dawi ve lo ahcun kan caah tlukrilhnak nganpi a si ko lai.  Kan cawnmi paoh ah thimnak men siloin tthim hlei khun kan hau cang. Braham Heschel an timi pa nih Greek pawl nih theih duh ah an cawn. Hebrew pawl nih upatnak hmuh duh ah an cawn, kan mah pawl nih hman duh ah kan cawn tiah a rak ti.

Cu cawnnak cu caan a um liote ah cawn ding a si. Cawnnak caah caantha bik cu mino si lio caan hi a si. Nolio ah thluak a tha i a rangdeuh in thiam a fawi. Kum upat hnu cun thluak a nuar cang i philhhthan lengmang a si. Cawnnak caah cun kum upa ti cu a um lo ti a si nain cawnnak caah caan a tha bik cu nolio caan hi a si ko. Nihin ah vawleipi nih minung covo timi hi an aupi. Asinain minung covo timi cu kanmah dirhmun ah a hngatchanmi a si. Kan sining niih a phanhmi covo a um bantukin kan sining nih a phanh lomi colo vo a um ve ti kan theih ding ah ka duh.  Cu caah nihin a thangchomi vawlei hi mino hna nih fimthiamnak he kan fuh ve a hau cang.

4. Mino nih ngandamnak.

Kan nunchung ngandamnak cu kan herh ciomi a si. Chansaunak cu kan duh cio ko nain damlo zungzal i chansau cu kan duh lo. A dammi mino pawl lawng nih a ngan a dammi fale an ngeih khawh a si. A dammi minung lawng nih miphun le Khrihfabu caah siseh, anmah thanchonak caah siseh, thil biapi mi an tuah khawh. Mino an si lio ah an cianmazi a thami hna cu an tar tiang an thawng kho. Cu ruangah mino na si lio caan ah kuak zuk, zu din le ritnak si phunphun hmannak hna kha hrial khawh a hau. Tulio i tih nung ngaimi HIV, AIDS le chonhkhawh a simi zawtnak aphunphun hna kha hrial khawh kan herh ngai. Mino kan si lio ah kan ei le kan dinmi hna hi kan i ralrin a hau. Kan taksa lawng siloin kan thinlungput le kan thlarau zong a dam a herh. Kan dam lawng ah aa dawhmi mino, a thawngmi mino, a fimmi mino le a thangchomi mino, ziaza a thami mino, a chan a saumi mino kan si lai. thathnemnak a ngeimi le Pathian a sunhlawihtertu ah kan i chuah kho lai. Zawtnak ngeih hnu, izohkhenh thannak in cun tuan te in ralrin a tha deuh tiah Kawl phungthluk ah a um. Mino hna a dammi si hna usih.

Medical Science pawl nih cun “zu tibantuk ritnak a hmang mi pawl hi “ zawtnak a si” an ti. Mah ruahnak a chim hmasa biktu pa cu Jellinek a si. 1956 kum lio zong ah khan American Medical Association pawl nih ritnak a simi  a hmangmi pawl hna hi ‘ zawtnak a si caah mi zaw dang bantukin dawt le zohkhen kan hau” anrak ti.  Cucaah zudinnak nih hin zawtnak phunphun a chuahpi i cucaah zudin ruangah a thimi tampi an umnak hi a si. Nihin ah zu a sermi pawl nih zu chungah Methanol an timi Camical an telmi tampi a um cang. Mah Camical a telmi zu phun din sual ahcun nunnak tiang a duh khomi a si. Nai hrawng ah Malysia i UN clinic pakhat a simi ATCS. Malaysia nih June 10, 1013 ah a chimning ahcun Camical aa telmi Methonol an cawhmi zu ruangah minung 39 an thi cang. Mah a thimi lak ah 31 hi kawlram mi an si a rak ti. Cucaah zu hi Cozah nih theihpi lomi le Campany nih thate tuah lo in sipuaizi caah private in an tuahmi tete tampi a um. Cu bantuk cu kan nih a ding mi pawl nih theidan thiam a har caah kan caah thihnak tiang a rak si kho.

5. Pathian tihzah.

“Na nolio ah an sertu thei tuah”, harnak nih an phanh hlan ah le kum le caan a rak hel, nuamhnak zeihmanh ka ngei ti lo" na ti hlan ah hin! (Phungthlukbia 12:1) tiah Baibal chungah kan hmuh. Caan kan ngeih lio i kan nunnak hi Pathian he hram kan  thok a hau. Mino pakhat nih a hmasabik ah a kawl a haumi cu, Pathian tihzah nun hi a si. Cu bantuk hram (foundation) a ngeih hnu cun a thannak zeithil paoh a kemhchih khawh cang. Mino si lio in lampial hmangmi le lam kawi i a kalmi pawl caah cun lam hmaan kawl than hi a fawi ti lomi a si. Caan tampi dih than a hau. Ka sianginn kaitihawi hna cu kum 15-16 hrawngin pathian theilo in zudin an rak hmang i, cu hna pawl kong cu ka ruat tawn. Kum 40 an tlin tikah cun kha hna zuu a ding mi pawl cu thlanmual an rak liam dih hna. Ka lenti hawi pawl ka zoh tik hna ah mino an silio in Pathian a tihzahmi pawl cu kum upa an si tik zong ah rinhchantlak le mi thangcho an hung si ti ka hmuh hna. Mino, na nolio caan a hmaisabik na kawl ding a herh hmasami cu Pathian tihzah nun a si ti hi chim ka duh.

Pathian kan theih lo ahcun nihin kan umnak vawlei hi kanmah long in kan um ti lo. Nihin vawlei cu biaknak phunphun fonh in tlawnlennak a si cang. Cu tikah mino hna nih Pathian zumtu kan si kha philh hrimhrim lo ding kan si. Mithiang Paul nih cun Timote kha “fimte in um law Khrihfa na sinak kha langhter” a ti.

Biadonghnak

Mino si lio caan hi thinlung a ran bik caan a si. Zei paoh hi rang tuk tuah an duh. Thinlung chung i a umning in tuah colh duh a si. Cu ruangah thilthar, thiltha tampi an chuahter ve. Cu bantukin buainak chuahpimi zong a tam ve. Cucaah a herhmi cu tinhmi tha te in ngeih hi a si. Tinhmi tha tein ngeih setsai lo in kal sual ahcun a hmaan lomi lam zulh sual a fawi. “Na upat tikah zei bantuk teinak hmuh na duh, atu in zei lam dah na zulh lai” ti pawl hi i hal zungzal an hau. Caan tawite diriamhnak men ah tuan siloin tinhmi ngeih in hmailei ah a kalmi kan si a biapi ngai. Cu hlei ah Mino paoh cu nuamhnak an duh cio. Hawi he nuamh le mah duhmi tuah hi an duh bikmi a si. Cuka zawnte ah Baibal nih “Mino na duhmi tuah ko, a nuam na timi tuah ko, caan sau na no ti lai lo. Asinain na tuahmi kip ah Pathian nih bia a ceih te lai ti kha philh hlah”(Phungtlukbia 12:1-3). Kan no lio caan i kan nunzia le kan tuahmi kip ah Pathian nih bia a kan ceih lai i upa kan si tikah cun kan tuahmi cu kan zuun te ding a si ko. Kan tuah duhmi le kan i tinhmi tha tein hlathlai khawh le kan i nuamh duhmi tuah ding ah a herh taktakmi kan thleidan thiam a hau. Mino kan si lio ah duh thim ding tam bik kan ngeih lio caan a si. Duh thim ding na ngeih mi “i thim sual hlah” tiah kaan forh duh.