CHIN KHRIHFA THLARAU THANGHNAK LE KAN HERHMI PATHIAN BIA

A tuanbia hramthawknak.

Chin Khrihfa tuanbia kan zoh tikah 1948 kum hrawngin Mizo ram lei thlarau thanghnak (Cu lioah cun hlim cawlcanghnak an rak ti) a rak lut. 

R.G Johnson tialmi "The history of American Baptist Mission" ahcun "Lusei ram Aizawl khua ah Welsh miphun pawl nih mission rian an rak tuannak in mah cawlcanghnak hi hram aa thawkmi a si" a ti. Mizo ram an Missionary pawl (Welsh mission) kha Mizo catialtu cheukhat nih an hnulei tuanbia (background) an zoh tik hna ah “Pietistic cawlhcang ning lungthin a ngeimi an si” an ti hna.

Pietistic-Puritan cawlcanghnak hi zei ruangah dah a chuah kan ti ahcun 1534 kum ah England Khrihfabu cu rak dirh a si. Angalican ti zong in an ti hna. Angalican Khrihfabu cu an siangpahrang kha lu bik si in amah nih a rak hruai hna. Asianin AD 1534-1600 tiangah Church of England cu taksalei cun a rak thangcho ngai ko nain zumhnaklei le tuahsernaklei in tangah a tla an rak ti. Cucaah remhthannak an rak tuah. Cu remhthannak an tuah ruangah thenhninh ah an rak i then. Thenkhat hna nih Angalican Khrihfabu kha thianhlimter duh ah a min ah “Puritans” an rak ti. Thenkhat hna nih kanmah Angalican Khrihfabu chung in remhthannak tuah cu zeihmanh a hlei lai lo tiah aa dangte in an rak um. Cu hna cu “Separatists” an tak ti hna.

Mah Pietistic-Puritan movement nih a kalpi mi le a biapitter ngaimi cu pumpak thianhlimnak (Personal holiness) nun uarnak hi a si. Sihmanhsehlaw hi ruah ning le pomdaan hi a that lonak (Negative Aspects) lei in zoh ahcun, taksa le thlarau kha aa dangte a si timi ruahnak a chuahpi (Dichotomy of flesh and spirit). Taksa le thlarau thil then (Di-chotomy of flesh and spirit) hi Bible ah kan hmunh ko nain kan uar tuk tikah vawleicung minung kan si rih fawn i ruahnak (theory) men ah a si. Hi bantuk zumhnak hi Mizo ram ah can sau ngai an rak buaipi. 

Tuanbia ah kan hmuh bantukin kan ram ah hin thlarau lei thanghnak cu1948 kum hrawng ah Hualngo ram ah siseh, 1958 hrawng ah thantlang peng Dawn khua le Ralpel khua ah siseh, cun Bungtlang, Lungler le Ruabuk khua hna ah a rak phan. 1962 hrawng in Matu peng khua cheukhat hna ah a rak phan. “Mah hna hi Mizo ram cooly tuannak in an rak ratpimi a si” tiah Salai Okkala Bik nih cun a ti. Zomi Baptist Convention zong nih Baptist tlaihteng a si lo caah khuangtum awh lo ding, lengkhawm tuahter lo ding tiah EC biachahnak 62/27 ningin an rak kham.

(a). Bible ah kan hmuhning

Khrihfa kan lamthluan ah hin a fale pawl nun hlauhtu le nun thanghtu dingah Thlarau cawlcanghnak hi a rak um lengmang. Asinain cu Thlarau thanghnak a um tikah cuti men in a dih bal lo. Zumtu hna nih hmailei kan ton hnga ding hmuhter chungtu asiloah kan zulh hna ding lam a kan hmuhtertu a si zungzal. Tahchunnak in chim ahcun Ezip siangpahrang Faro pennak tang i Israel miphun nun a thanghtertu cu Ezip ram chungin an chuah khawhnak ding caah Pathian nih harnak phunphun Faro sin a tluntermi kha a si. Mah a thilti khawhnak kha Ezip ram in an chuahnak ding ca lawngah siloin canaan ram tiang Pathian nih a thilti khawhnak in a hruai lainak hnga ding langhter chungmi zong a si. Asinain Israel miphun nih an rak hngal lo.

Cu bantukin Bawi Jesuh Jordan tiva i tipilnak a inn lio zongah thanghnak nganpi a tlung. Van innka kha a hung i Thuro bantukin Thlarau kha Bawi Jesuh liang cungah a fun i van in au pakhat nih “ka dawtmi ka fa a si, a cungah ka lung a tling” a ti. Thlawmpal ah Bawi Jesuh cu sehtan nih ramcar chungah a hrui i tukforhnak nganpi a ton. Asinain Bawipa aw a theihnak nih khan sehtan tukforhnak cu a tei. Cu bantuk thiamthiam in Petecost nih thanghnak zong kha Petecost nih ca lawngah a rak si lo. Petecost ni a dih tlawmpal ah Khrihfa hremnak nganpi a phan. Asinain cu hremnak cu Khrihfa karhnak tu a rak si. Petecost ni thlarau nih khan thawnnak a pek hna.

(b). Khrihfabu tuanbia ah kan hmuhning

England ram cu Khrifa ram a sinain kum zabuu 16th khan Bawi le sal in thleidannak nganpi a rak um. Sihmanhsehlaw A.D. 1735 kum hrawng khan Pathian nih Harris le John Wesley hna hmangin thanghnak nganpi a rak um. Cu tikah biatak tein England ram ah thlennak nganpi a rak chuah.  Church of England le cozah hna zong phun dang pi in thlennak an rak ngei. Thanghnak ruangah mi tampi nih nun hlun kaltak in nun tharnak an rak co. Cu tikah an ram ah biaceihnak hman le nunphung tha deuh a rak chuak. Cu tikah England ram sunparnak cu vawlei fimnak le thiamnak kha siloin thawngtha biatak a rak si. Cucu England Siangpahrang thutdan hngatchanmi cu a rak si. An chim tawnmi cu England ah thanghnak (Revival) a um lio ah khan khua le ram nun a sersiam ngai i misual thong chung um pakhat hmanh an um lo an rak ti tawn. An ram thanghnak nih cun pakhat le pakhat kar ah ngaihthiamnak bia an chim in an ram cu zalennak hmunpi ah a rak canter.

(c). Chin ram thanghnak

Chin ram ah pehzulh tein thawngtha rak phun a sinak hi 1899 kum March thla in a si cu theih ciomi  a si. Cuticun tihnar pakhat hrawm in le tiva pakhat bang a luangtimi kan rak si. 1948 kum hnu in cun Mizo ram leiin thlarau thanghnak nganpi a rak lut i pehzulh in Chin ram hmun kip ah thanghnak cu a rak um. Mi kip nih an sualnak ngeihchih in mitthli he Bawipa hmaiah kum in sual an rak i phung. Minung ruahnak lei cun zeitik hmanh ah a tha kho ti lai lo tiah ruahmi hna zong nih Pathian dawtnak an rak hngalh. Khrihfabu nih bochanmi le Pathian mi hman tiang an rak si. Khrihfabu ah hliphlaunak a um i thlarau zawnruahnak le Bawipa ram kauhter duhnak thinlung a rak hrin.

Asinain kan ram hmun kip ah thlarau thanghnak a um kha zohthan tikah kan miphun le ram caah thil hmu chung khotu le sualnak le thatlonak a tei khotu taktak a rak si kho lo. Cunak in cun buu khat le buu khat huatnak a karhtertu le a thentertu a si deuh zungzal. Kan zatlang nun tiangin a thleng khotu, khua le ram dawtnak le tlaihchannak a ngeitertu a si kho bal lo. Cu nakin cun vawlei cu kan kaltak te lai timi lungput, khual lungput a kan ngeiter. Pathian khamhnak hi vawlei kaltak (kaltak theology) men ah kan ruat. Cucaah dawtnak, zawnruahnak, toidornak, thianhhlimnak le nuncan ziaza hna hi vawlei luhmuhzi men ah an ruat. Mtt. 25:42-46 chung bia he cun a ralkarh ngai. Hi bantuk zumhnak hi Gnostic le Docetic zumhnak he khan aa lomi a si.

Cu lengah Chin ram thanghnak (Revival) nih cun kan buu tanh, pengtlang tanh duhnak lungthin a chuahpi. Khrih cungah um loin buu chungah a kan umter. Asinain pentecost ni thanghnak (Lam. 11:17) kha cu miphun thleidannak um loin pumkhat an sinak a chuahpitu a si. Thlarau mi kan sinak nih hin kan minung hawi dawt duhnak lungthin a chuahpi kho lo. Mibu thanchonak a donkhamtu policy tha lo le minung man ngeihter lonak (dehumanization) tuahsernak phunphun hna chungin dottlennak tuah kha Khrihfa rian ah a ruat lo. Zei tindah Pathian duhning in vawlei ah kan nun lai tinak in zei tindah Pathian thinhunnak chungin kan luat khawh lai ti lawng a kan ruat deuh zungzal. Cu nihcun pumpak nun (individualistic) kha a hrin i zei thil paoh pumpak nun in kan kalpi tuk tikah Pathian ram le sining taktak kan langhter kho lo. Hi thil nih a chuahpimi pakhat hnih tein langhter ka duh.

(a). Pumhnak (Service) ah pumpak zaalawnnak kan kawl.

Minung cu zumtu kan si zongah vawlei i a nung rihmi kan si caah thithruainak phungphai um lo cun a si kho lo. Tahchunnak ah, Pathian kan thangthatnak hmun, pum can lio hmanh ah hin, a can liote ah hlasak, a can liote ah thlacam, a can liote ah phungchim, a can liote ah phungchim ngaih hi a thami a si. Cu bantuk hna tluangte in a kal khawhnak dingah kan zulh hnga dingmi program tete kan ngei tawn. Cu bantuk cu cheukhat nih a hau lomi a si, zeicahtiah Pathian cu program nih a uk ding a si lo an ti. Asinain Pathian biak hi kan duh ningin kalnak hmun a si lo. Pathian duhmi kawlnak hmun a si. Cheukhat cu biakinn kan i pumh hi hlawptlaunak rumro ah ruat in cu bantuk a um lo ahcun kan i pumhnak hna hi sullam a um lo, man ngei lo ah a ruatmi zong kan um fawn. A ngaingai tiah pumhnak (service) chung kan um cu, kanmah duhnak kawlnak hmun si loin Pathian duhnak kawl dingah aa pummi kan si. Pathian upat le tihzahnak a umnak hmun (biakinn) ah kan nun kan in hlanhnak a si. Cucaah biakinn kan phanhmi hrim hi sullam a ngei tuk cang. Pumhnak chung i kan hlawptlau khawh lo ruangah kan pumhnak kha sullam ngei loin kan ruat ding a si lo.

A ngaingai ti ahcun Pathian biak (worship) biafang hi Anglo saxon  holh “wertheipu” biafang in Sapain holh, “worthship” timi in a rami a si. A sullam cu thian awk ah a tlakmi, upat awk le tihzah awk ah aa tlakmi tinak a si. Vawlei ah mi pakhatkhat cu kan tihzah i kan upat tawn hna. Sihmanhsehlaw tihzah ding le upat ding taktak cu Pathian lawng hi a si. Cu tihzah ding le upat ding kan upatmi cu Pathian biak umtu ning cu a si. Pathian biaknak taktak hmun ahcun thinlung kip nih Pathian cu hmun a kianh i Amah sunparnak le lianngannak kha phuan in a um tawn.  Cuti siloin mah duhnak kawlnak hmun te hna ahcun Pathian biaknak taktak sullam a um kho lo. Cu nakin cun mah pumpak langhnak le thangthat kawlnak hmuh ah a ruat deuhmi kan tam. 

Cucaah cheukhat cu upa le pastor hna nih Pathian biaknak hmun kan umnak ah ralrin deuh le sullam ngei deuh tein um an duhnak kong an chim tikah kan pom kho lo. Cucu kanmah nun hlanh nakin zalawnnak le boruak kawlnak ah kan hman caah a si. Abraham nih Moriah tlangah a fapa ngeihchun Isak kha raithawinak caah Jehovah Pathian a pekchan lioah khan amah duhnak a kawl lo. Moseh nih nawlbia 10 sinai thlang ah a lak lio zongah khan Moses kha tuan ah a rat phan ti lo caah Aron kha mipi nih an sui le an hlawn vialte an pek i sui cawzuk an serter i an rak biak. Cucu anmah tein biaktheng i ser in boruak kawlmi a si. Cu tikah Pathian hna a tla lo. An sinah ka kal ti lai lo a ti. Cucaah Pathian biak hi hlawptlaunak men le boruak kawlnak men ah kan ruat ahcun cucu Pathian thinhunnak chuahpitu a si.

(b). Chan tiluan rumro a dawi.

Chin ram cheu khat ah kum 1943 in Pentecostal cawlhcanghnak a rak phan tikah mah cawlcanghnak nih a chuahpimi cu lam le holhtheihlo kha a si. An rak lam ning cu mupi bangin ban pahnih samh in i hel kha a si. A rung cu an theih bikmi thawngtha cu Jesuh Khrih nih vailamtah cungin a kan khamhnak kong a si caah cucu mitthlam ah cuanter in ban pahninh samh in lu kha kehlei le orhlei kunter in mupi bang i hel kha a si. Cun vailamtah pungsan bantukin kut pahnih zam in tung le pang hngakchan in a rak dirmi zong an rak um. Asinain 1960 hnu in kan ram ah miphun dang lam slow dance le rock and roll te hna lam rak phan ve tikah Pentecostal pawl an lam ning aa phun dang cawlh ve. Cu lengah culio chan kha ralkap nawlngeihnak a san liopi a si caah cheukhat cu ralkap cer lam hawi hna in rak lam a si. Cucaah thlarau ram kan kal ah hin culio chantiluan he a rak i then kho lo.

Cun kan holh theihlo hla zong hi chantiluan a dawi deuh in a lang. Holh theihlo cu thlarau nih pek ningin sakmi a si ti a si. A si nain a hnu ahcun duhsak tein a rak i thleng ve. 1980 in cun voikhat an rak sak ah hin key voihnih le voithum an rak thlen. Cu bantukin khuang tummi zong key voihnih le voithum thlen a rak si ve. Nihin ahcun kan holh theihlo hla hna hi Rep hla aw pungsan in biachim pah, hlasak pah a si ve cang. Cucaah Chin ram ah thlarau cawlcanghnak nih hin chantiluan hi a dawi ko. Khrihfa kan sinak ah dirhmun a ngei lomi kan tam tuk.  Kan hmuhmi le an theihmi paoh copy tuah in thlarau riantuannak a si tiah kan hman men. Rep hla aw hna hi cu Khrihfabu cawlcanghnak in a hung chuakmi a si lai ka zum lo. Kan hmuhmi le kan theihmi paoh Pathian biaknak le thangthatnak ah kan hmanmi hna hi Bible he a karh kho ngaimi a si.

Cu bantukin Khrihfabu cheukhat hna le hruaitu cheukhat hna cu zei hi dah kan kalphung a si ti tuaktan lo le thleidan thiamnak ramri ngeih loin kan pawngkam hna nih an tuahmi paoh copy tuah in Khrihfabu a hruaimi kan um len.

(c). Khamhnak kan i cawnpiak ning lam a pialter.

Cheukhat cu khamhnak hi khamh fian locun khamh a si kho lo kan ti. Mah bantuk kha Tipil Khrihfabu nih kan i cawnpiak balmi a si lo. Cucaah Khamhnak kong kan i cawnpiakmi zong kan ruatthan a hau cang. Kan khamhnak hi zumhnak a si lo, Pathian zaangfahnak hi a si. Pathian zaangfahnak kha zumhnak in hmunmi le kan comi a si. Cucaah kan nih cu Bawi Jesuh nih kalvary ah a thisen in a kan tlanh cangnak kha nihin ah a fiang lomi le a zum rih lomi hna zong ni khatkhat ahcun zumtu tha an si kho ko lai ti ruahchannak a ngeimi kan si. Bia dangin chim ahcun mi sualmi hna zong zumtu tha an si kho ko ti tu hi kan ni cawnpiak deuhmi a si. 

Cun khamhnak a tlau kho lo tiah cawnpiakmi zong hi i el ahcun tan laknak Bible cang a um veve. Khamh a tlau kho timi Bible cang hmanh a tam deuh.  Asinain Bible nih a kan cawnpiakmi taktak cu khamhnak hi fimkhur tein chim ding tu a si. Mithiang Paul nih “ka khamhnak a tlinkhawhak ding ah ther le phang lengmang in ka um” a ti. Cheukhat cu ka khamhnak a tlau kho lo kan ti i zeitluk nu tang ka bawk zongah a tlau lo zeicahtiah ka khamhnak cu ka nunnak chungah aum kan ti tawn. Cu bantuk sual kha sual lo ah a ruahmi hna cu sual kilengtu an si.

(d) Bible kan i tlaih ning lam a pialter.

Chin Khrihfa pawl hi Pathian bia a duhmi kan si i a rel zong kan rel kho ngai. Khrihfabu chung i rian a tuan lomi member zong nih biatak tein kan rel.  Nuncan ziaza tha a ngeih lo zongah Bible aa tlaihmi le a relmi cu thlarau mi ah kan ruat hna. Cu chinchap ah Bible kha zeimaw tiah phuahchih khomi hna cu thlarau mi taktak ah kan ruah hna. Asinain khatlei in Bible sining cawn le kherhhlainak (analyse) tuah cu kan huam lo. Cu lengah cuti kherhhlainak (analysis) a tuahmi hna cu minung fimnak i bochanmi, taksa mi deuh ah ruat an si. G.A. Buttrick nihcun “Mi nih biatak tein Pathian bia a cawn ahcun pathian aw hi a theihfing khun tawn” a ti. Pathian bia hi thate in hngalhfian lo ahcun mi hlengtu kan si. Mithiang Paul nih “Pathian bia kha hlennak ah kan hmang lo” (2 Korin 4:1-3), cun “Pathian bia kha thil man fawi te bantukin a tawngthammi kan si lo” (2 Korin 2:7) a ti. Cu bantukin tipil Khrihfa nih hin Pathian bia hi thil man fawte bantukin kan rak tawngtham bal lo.

Bible hi culio chan i a pongkam thil umtuning theih a herh ngaimi a si. Pathian bia hi aa phuannak hmun thil umtuning asiloah hnulei le hmailei kong a ngeimi a si. Tahchunnak ah Rom 13:1 bia hi nihin tiangah Cozah dirkamnak ah kan hman. Cucu “ram uktu bawi kha an nawl va ngai hna u, zeicahtiah Pathian hnatlaknak tel loin nawl ngeitu aho hmanh an um lo i nawl ngei liomi hna hi Pathian nih a chiahmi hna an si” timi hi a si. A ruang cu culio thil umtu ning kan hngalh loin kan aupi caah a si. Hi kong hi Bristish Conservative a simi John Stock nih "understanding of the Bible" kum 1993 lio a tialmi page 141nak ah hitin a tial. "hi lio chan ah Khrihfa cheukhat cu Cozah bawi an si. Cucaah Khrihfa a si i Cozah bawi a tuanmi hna kha "Pathian hnatlaknak loin nawl ngeitu an si kho lo cucaah upat hna u" a ti duhnak a si" a ti. Rom Cozah chim duhnak a si lo. Rom Cozah cu kum 30 a ruah ah John nih sahrang a rak ti cang hna" a ti.

Cu kan theih khawhnak ding caah Bible hi cawn a haumi a si. Aruang cu Bible tial lio le nihin kan karlak thil a hlat tuk cangmi a si. Cun Bible tialnak hmun le nihin kan tlawnlennak hmun zong a dangmi a si. Cun kan phung le lam zong a rak i dangmi kan si. Cucaah cheukhat nih Pathian riantuan dingmi hna caah cun cawnnak hi biapi ah rak ruah zungzalmi a si. A ngaingai ti ahcun piantharnak a hmanmi taktak cu Bible pomning a hmanmi cungah a hngatchanmi a si. Cuti cawnnak tha tein ngeih lo ruangah Chin ramah langhnak te hna lawng bochan in kal sual a rak tam ngai. Bawi Jesuh ratthannak ni le can zong chimchungnak an rak tuah len. Asinain a rat lo caah a ni le thla zong tu le tu a rak thawnmi hna an um len. Thawngtha chimtu cheukhat hna zong nih Pathian biatak a silomi kha an rak cawnpiak hna i an rawlbuk khatternak men ah Pathian bia rak au pitu hna zong an rak um len.

Nihin kan herhmi Pathian bia (Theology).

(a). Contextual Theology kan herh.

Chin khrihfabu nih kan hrehmi theology cu kan miphun nih a herhmi, phundang in chim ahcun kan miphun nih a herhmi pe khotu Theology si khawhnak ding ahcun Contextual Theology a haumi a si. Theology cu a cohlangtu (or) a hmangtu khrihfabu nun he pehtlaihnak a ngeimi a si. Kan miphun nunning le nihin kan khua le ram kan sining (socio-political reality) hna hi tha tein kan theihfiang lai i cu he aa tlaakmi (addressing the context) nihcun Bible bia hngatchan in theology cu kan kalpi a haumi a si. K.Thanzauva nih cun contextual Theology kong he pehtlai in hi tihin a chim. Ram tang i a nung mi (Third world) khrihfa pawl hi Foreign missionary-hna nih kanmah kutke tein dir khawh ding ah (self-supporting) thawngtha bia chim (self-propagating) le mah kong kha mah tein ceih khawhnak (self-governing) dingin an kan cawnpiak, asinain theology chuahter khawhnak (self-theologizing) cu an kan cawnpiak lo, sihmanhsehlaw ram tang minung (Third world) pawl sin in Contextual Theology a rak um khawh ve hi khrihfabu tlinnak lei lam kan panh chin lengmang tinak a si” a rak ti. Theology nunphung (culture) le nitin kan tonmi thil hna he pehtlaihnak a ngei lomi theology asilo ahcun Pathian ram hi a tak in a lang kho lo.

(b). Huapkau khamhnak (Wholistic) kan herh.

A hmasa ah kan chim cang bantuk in kha nihin tiang kan chungah kan pawi ko rihmi cu Mah Pietistic-Puritan movement nih a kalpimi ka a si. Mah nih biapitter ngaimi cu pumpak thianhlimnak (Personal holiness) nun uarnak hi a si. Sihmanhsehlaw hi ruah ning le pomdaan hi a that lonak (Negative Aspects) lei in zoh ahcun, taksa le thlarau kha aa dangte a si timi ruahnak a chuahpi (Dichotomy of flesh and spirit). Cu nihcun chanthar mino hna le Bible thiam hna nih sermi thil kilvennak kong le minung thanchonak kong an chim tikah ngaih nuam ah an ruat lo. Cucaah cun nihin ah Pathian sermi hna fakpi in kan hrawh cang (exploited). Cucaah Chin khrihfa theology nihcun, minung lengah sermi thil vialte caah huapkau (Holistic theology) in kalpi kan herh.

©. Luatnak Pathian bia (Liberation theology) kan herh.

Chin khrihfa theology cu luatnak (liberative) theology a si taktak a hau. Bible bia hi tha tein kan zoh ahcun cahlun (OT) le cathar (NT) a pahnih tein taksa le thlarau nunnak luatnak kong an chim. A ngaingai ti ahcun cahlun chung hi luatnak theology deuh lawngte a si. Hi kong hi profet hna nih an chimmi (message) a laifang bik a si. (Isaia 59:14; Isaia 59:8; Mika 3:8; Hosea 5:11; Amosa 5:24; Habakuka 1:4; Zakaria 7:9 etc.). Sihmanhsehlaw Chin khrihfa tam deuh kan Theology cu pumpak khamhnak le nunnak theology deuh lawngte a si.

Nihin tiang ah kan Chin ram ah khuakhan-lairelnak hna hi minung zalennak le luatnak aa tel lo. Sifak santlailo pawl caah luatnak lam a um kho lo. Kan phuan mi thawngtha hna hi pumpak nun sumkhawhnak eg. Khaini, Kuanza, Zudin a thatlonak lawngte a si. Hlan lio profet pawl nih an tonmi minung ithlau-nak le nunning hmaanlonak hna hi nihin zong ah kan ton lengmang vemi a si ko. Hi bantuk hi vawlei nih a kalpi mi a si ko ti ding a si lo. Hlan Profet pawl nih Pathian min in raltha tein an rak doh ngam bantukin kan doh ve ding a si.

(d). Pumkhat sinak (Ecumemnical theology) kan herh.

Ecumenism biafang hi Khrihfa nih kan hmannak a hram cu International Missionary Conference (Protestants) pawl nih Edinburgh ah an tuahnak 1910 kum in hram aa thawkmi a si. Thesaurus, Encyclopedia, Wikipedia nih a fianternak ahcun, Ecumenism biafang cu Greek holh oikouneme a rami a si i oikos ti cu inn tinak a si. A sullam cu Vawlei (inn) pakhat ah hmunkhat tein umtimi (the inhabited world) ti chimnak ah an rak hman. Cu biafang cu vawlei cung Khrihfabu vialte pehtlaihnak caah rak hmanmi biafang a si. Ecumenism kan theihning tlangpi cu Khrifabu dang dang hna he pehtlaih in riantuantinak le unau tha sinak hi a si bikmi a si ko.

Khrihfabu pumkhat sinak le riantuantinak (Ecumenical theology) hi Bawi Jesuh nih “nan nih pumkhat nan sinak caah thla ka camnak” (John 17:21) ti a chimmi kha hram aa bunhmi a si. Cu bantukin pumkhatnak le tuantinak a um khawhnak ding caah i sersiamnak le ceihtinak ngeih hi (Lam. 15) ah kan hmuhmi Jerusalem Council in khan aa thawkmi a si. Cuhnu ah zumtu pakhat le khat karlak ah harnak a ummi le i theihthiam lonak tete a ummi chungin rem le dawt tein an umnak ding caah ceihtinak tuah a si tawn.

Cu ve bantukin Chin khrihfa theology cun pumkhat sinak hi Bawi Jesuh Mission ngan bik pakhat a si ti theih in kan zumhnak cu i dang ko hmanhsehlaw kan i khahnak zawnte kha kawl in pumkhat (unity) kan si khawhnak ding caah lungthin ngeih kan herh.

(f). Evangelical kan si ding asi.

Rev. Dr. Hre Kio nih krihstian thumpom timi cauk a tialmi ahcun “Chin khrihfa pawl hi evangelical tradition in a thangcho mi kan si. Pathian bia kan chimning le kan hrilhfiah ning tiangin evangelical ngai kan si” a ti. Evangelical theology nih hin piantharnak le sual ngaihchihnak le thawngtha phuannak hi biapi ngai ah a ruah. Cu ruangah evangelical theology hi a zungzal in kan ni tlaih ding a si. Asinain Hyper evangelicalism (evangelical) tu cu a tha lomi a si. Hyper evangelicalism a kalpi mi hna nih hin molh ngaiin Pathian bia an kalpi tawn i anmah nih Pathian bia a theihthiam ningin an kalpi tawn. An mah pomning asilomi cu a hman lo ah an ruat dih. Hi bantuk hi Chin khrihfa theology si ding ah uar awk a tlak lomi a si.

Cherhchanmi cauk:

1. Rev. Ziarsangliana:Mizo kawhhran Theology kal phung, 

2. Rev. Dr. Sang Awr: Baptist Khrihfabu tuanbia.

3. American Baptist Mission (ABM) nih Lairam ah rian an tuannak

4. Chin Evengel Centenary 

5. Rev. Dr. Hre Kio : Christian thupom.