CHIN MIPHUN ZAATLANG NUNTINAK LE KHUAKHAN LAIRELNAK AH KHRIHFA ZUMHNAK THATHNEMNAK

Chin miphun tuanbia zoh tikah Bristist Cozah nih rak uk ko hna hmanhsehlaw Missionary pawl tel locun nihin ah zeidah kan lawh hnga ti hi ruah lo awk a tha lo. 

Khrihfa kan rak si hlan ah hin zaatlang nuntinak lei in innpar chakthlang dawtnak le khuami tanrualnak lei in kan thatnak zawn tete cu aum ko. Asinain phun tleidannak le minung tleidannak tlang a rak sang tuk hringhran. Cu lengah khuachia le khuavang tih ruangah lung le thing tiangin kan rak biak. Kan dam lonak vialte kha khuachia tuahmi ah kan rak ruat. Kan nunnak ah hnangamnak a um lo. Anmah sin in zawtnak le faknak kan ton sual lai tiah, khuachia thinlung damternak caah ngeih le chiah vialte hmangin raithawinak kan rak tuah. Vanchiat ah thih le loh kan ton tikah kan dihmi a rak tam tuk hringhran. Cu lengah thih hnu nunnak kong kan ruah ningte hna hi a rak niam tuk hringhran.Cu bantukin nupi thit le va ngeih tik zongah a dihmi a rak tam tuk. Nunphung kan rak ngeihmi hna nih a herh loin sifaknak ah a kan kalpimi a tam.

Asinain Khrihfa kan si hnu cun hlan ah huham (power) ngei ngai ah kan rak ruah tawnmi sehtan khuachia riantuannak hna kha an lo dih hna i huham ngeilo (powerless) ah an cang dih hna. Hi tluk in zumhnak hrut le a thangcho lomi kan rak si ko nain Khrihfa zumhnak chung kan luh le cangka in kan zatlang nunnak ah siseh, ram le miphun ca i khuakhan lairelnak tiangin tlennak (transformed) tampi a rak chuah. A ruang cu Chin ram ah a rami kan missionary hna kha nitlaklei in a rami an si caah remhthannak (Reformation) thinlung a kengmi an si dih. Cucaah Bible bia zong Bible nih a chim duh ningin zulh khawhnak an rak i zuam i, zarhpi ni zong kha Sabbath ni bantukin thianter khun an rak i tim.  Cucaag zarhpi ni ah zei rian hmanh tuan lo tein nizarh an rak urhpi hna. Pathian kong an rak kan cawnpiakmi zong kha kan thlarau khamhnak ca lawng si loin pumsa nih a herhmi thanchonak phunphun an rak huap dih. Fimcawnak, ngandamnak hna lengah thanchonak phunphun an rak kan cawnpiak i thlaici hna tiangin an rak kan phorh.

Cu thawngtha cu Chin ram nichuah le nitlak, chak le thlang tiangin rak phuan a si. Kum zeimawzat chuangah Chin ram cu Khrihfa ram ti khawh ding tiangin kan rak karh. Hi bantukin Khrihfa karhnak ram hi aum theng lai lo. A bik in 1962 kum hnu kan missionary pawl an kir hnu in Khrihfa hi khuaruahhar in kan rak karh. Hi nih a langhtermi cu kamah kut chungah Pathian nih a ram kauhternak rian hi a chiah ko ti hi a fiang. Thawngtha bia hi miphun dang khuaruahnak, lungput le nunphung nakin cun kanmah kokek lungput le khuaruah ning hmangin chimphunmi nih hin hlawhtlinnak a pek deuh in a lang. Cuticun kan Chin ram cu Khrihfa ram ti khawh ding dirhmun kan rak phan i kan zaatlang nun le kan ram khuakhan lairelnak tiangin Khrihfa nih hmunhma a rak ngei. Cu nih thatnak a chuahpimi hna cu:

(a). Minung tluk/ruannak (Equality)

Khrihfa biaknak a rak luh hlan ahkhan, nu hna hi thilri bantuk men ah an rak hman hna ti awk in a um. Pa nih a nupi kha a duh ti lo ahcun a mak khawh. Asinain Khrihfa kan rak si hnu hnu cun, nu dirhhmun hi biatak tein thlennak a chuahpi. Phung dangin chim ahcun Khrihfa zumhnak nih nu dirhmun hi tampi a cawisang. Khrihfa zumhnak nih pa le nu dirhmun tleidannak a zorter. Fim cawnnak lei zongah nu pawl cu cawisan an rak si. Carson siangbawi nu nih nu pakhat hmanh sianginn ah ka hmu hna lo a rak ti. Cucaah Siangbawi nu cu nu sianginn an kaikhawhnak ding caah a rak i zuam. Nihin ah cun pa nakin nu hi thilti khawhnak an deuh  ti awk in an um cang.

Cu lengah Chin cheukhat ah Bawi le sal timi thleidannak lungthin kan rak ngei. Cucaah phun nauta in rak ruahmi hna cu bawi hmai ahcun a kilne te ah thut le dir a rak si. Khuakhan lairelnak zongah zei hmanh chimrelnak nawl an rak ngei lo. Nupi thit le vangeih tik zongah bawi man le chia man tiin tleidannak a rak um. Asinain Khrihfa kan rak si hnu cun, cu bantuk lungthin cu duhsah tein a rak lo. Jesuh Khrih cu miphun tleidannak a ngei lomi, Jentail le Judah tleidannak phuanzar a tlektu a rak si caah cu lungput te cu zumtu nih rak aupi a si tikah nihin ahcun miphun thleidannak tlang vialte a cim dih i Khrih pumkhat a kan siter cang.

(b). Fimthiam cawisannak (Education)

Chin miphun cu ca hrimhrim kan rak ngei lo. ABC hmanh kan rak ngei lo. Cu ruangah Missionary pawl nih fimthiamnak tal an ngeih ahcun an thangcho deuh lai tiah saduhthahnak nganpi ngeihpiak in fimthiamnak lei cawisannak hi an rak kan tuahpiak. Mission riantuan nakin Sianginn an rak tuah tikah Britist cozah hnatlakpinak cu a hau nain a tuantu taktak Missionary pawl an rak si. Cuticun Khuasak khua ah siseh Hakha ah siseh, Zokhua ah siseh, Thantlang ah siseh. Tidim ah siseh, Tonzang khua ah siseh, Lumbang ah siseh, Laizo khua ah siseh mission sianginn rak tuah a si. Cu riantuannak pehzulh in CBC (ZBC) zong nih Evengelist and mission department riantuannak in 1991-1999 tiangah mission field Siangngakchia minung 408 an rak cawm hna. Cuticun kan Chin ram ah Khrihfa min in hmunkhip ah fimthiamnak cawisannak rian cu an rak tuan. 

(c). Ngandamnak (health)

Chin miphun cu kan zawt tikah zohkhenhtu minung thiamsang zong kan rak ngei hna lo i siinn zong kan rak ngei lo. Cucaah kan dam lonak paoh kha kanmah ruahnak in khuachia khuavang tuahmi rumro an kan rak ruat. Cucaah Carson nih Mission board sin Laitlang a phan kho dingmi siangbawi sii lei tiammi bomhnak a rak hal. Bomhnak a rak hal bantukin sii lei thiamsangmi Dr. East cu siangbawi rian kepchih in pek kan rak si. Dr. East cu Missouri peng, St. Louis khua Khrihfa hawikomhnak nih bomhmi phaisa in 1908 kum ah Hakha ah Emily Tyzzer Memorial Hospital an rak sak. Cu bantukin Thantlang ah siseh, Falam ah siseh, Kalaymyo ah siseh, hmun kip ah Khirhfa min in clinic tuah cio a rak si. 

(d). Ritnak sivai runvennak (drunk adits)

A liamcia caan in nihin tiang Chin miphun mual a kan phohtu cu zuu hi a si ko. Zuu cu Chin miphun caah kan ral ngan bik a si. Kan fimnak zong nih a tei lo i kan rumnak le kan thilti khawhnak zong nih a tei lo. Mino tampi cu zu ruangah rawknak an phan. Zuu ruangah biaknak lei, zatlang nuntinak lei le thanchonak lei tiangin thazang dernak a chuahter. Lt. Macnabb nih “Laimi caah tihnung bikmi le a tha lo bikmi cu zu a si” a rak ti. Cucaah kan singbawi hna nih Khrihfa nih zuu nan ding lai lo an rak kan ti. Cucaah Khrihfa kan rak si kaa in nihin tiang, Chin Khrihfabu nih bu min in siseh, pengtlang in siseh, khua in siseh, zuu cu kan rak doh zungzal.  Khrihfa kan rak sika ahcun zumtu pakhat nih zuu a din sual ahcun Khrihfa sinak in caan zeimaw zat chung, dinter an rak si. Cozah sin zongah Chin ramah zuu a tlawm deuhnak hnga bomh rak hal lengmang a si.

 (e). Thanchonak (Development)

Chin ram ah Mission rian a rak tuanmi hna nih thlarau khamhnak lawng si loin kan taksa nih a herhmi ca zongah fakpi in rian an rak tuan. US ram California in thlaici phunphun, Laitlang ah a um bal rih lomi, fangvoi ci, pear ci, Apple ci, mirang khuhlu ci, Meitei ci le mitsur ci hna kha an rak phorh hna. Dr. East nih lakphak le alfalfa ram thlaici kha a hun phorh hna. Carson siangbawi laitlang a rak kai lioah, haukulhnak thirhling ngei a sernak seh kokomo, Frence machine a rak tlunpi. Dum tuah khawhnak ding caah aa tinhmi a si. Kum 1902 ah Carson siangbawi pa nih satil zuarnak a duhnak kong, Mission Board sinah ca a tialnak ah “Atu tiangah cun Laitlang ah cawsa a um rih lo” a ti. Cucaah satil zuatnak lei thanchonak rian zong an rak tuan. Dr. East zong nih “Khacer le caw zuatnak ding caah phaisa hram a rak kawl. Cucaah satil zuat le thlaici phunphun cinnak hna hi siangbawi pawl riantuannak theipar kan zunmi pakhat a si.

 (f). Pongkam kilvennak rian (Echology)

Kan Chin ram thanchonak caah a herh bikmi pawngkam kilvenak (Echology) zong Khrihfa zumhnak nih kan Chin ram ah biatak tein rian a tuan. Chin Baptist Convention (CBC) zong nih 1994 kum lioah kan ram hi a rawk taktak cang lai tiah zawngnak authawng (Zawngnak declaration) an rak chuah. Mei duah ti lo ding, sakap ti lo ding, a hmunmi lo tuah ding, pawngkam Pathian sermi thil fing le tlang thing le ram le ramsa phunkip hna kha tha tein zohkhenh le kilven ding tiah an rak aupi. Thingram dawtnak mipi nih kan hgalh khawhnak ding caah tepphel hna an rak chuah. A khua kip ah gospel an kal i thingram dawt kan herhnak kong an rak cawnpiak hna.

(g). Remnak daihnak (peace).

Kan theih bantukin kawlram uknak a that lo caah Chin National army (CAN) timi miphun ralkap cu an rak dirh. Cu hnu cun Kawl Cozah he dohnak a rak um cawlh. Cu ruangah mi tampi inn le lo rian hmanh tuan manh loin harnak kan rak tawng. Cucaah remdaihnak Committee 1996 July thla ah Hakha le Thantlang, Falam hna nih Biaknak lei hruaitu tawnnak an rak ngei. Minung 54 an rak si. Cu Meeting an tuahnak cun, CNA/CNF le ralkap Cozah karlak ah remdaihnak Committee an rak tuah. Cu remdaihnak Committee cu, “Chin peace and Tranquillity Committee” (CPIC) an rak ti. Moto cu “To make Peace and Negotiation Between Covernment and Chin National army” an rak ti. Hi riantuannak thawngin (1). 2011 Aug. Peace call an tuah. (2). 2012 Jan. Peace Talk, State Level in an tuah. (3). 2012 May, Dec. Peace Talk Union Leval- 51 point agreements an rak tuah. 

(h) Mi harsa bomhnak (Social service)

Chin Khrihfa hna nih Khrihfa kan rak sika in nihin tiang biapi ngai ah kan ruatmi cu harnak a tawngmi hna bomhchannak rian hi a si. Cun, hi rian kan tuannak ah zohchun awktlak ngai zong kan si. Mi cungah dawtnak le zawnruahnak lungthin ngeih hi Khrihfa kan rak si hlan hrim in kan rak ngeihmi lungput a si cang.  Khrihfa kan rak sinak nih cu lungput cu a rak thawnter chin. Zawtfah tlangrai kan rak ton tikah, Khrihfabu nih an inn rian le an lo rian tiangin tuanpiak a rak si. Vanduainak le thihlohnak ton tik zongah i theihmawih lo tein rak i hnemh le rak lenkai tawn hna.