KAU DEUH IN BIBLE HNGALH KAN HERH

                                                                

 Chin Khrihfa pawl hi Pathian bia a duhmi kan si i a rel zong kan rel kho ngai. Khrihfabu chung i rian a tuan lomi member zong nih biatak tein kan rel.

  Nuncan ziaza tha a ngeih lo zongah Bible aa tlaihmi le a relmi cu thlarau mi ah kan ruat hna. Cu chinchap ah Bible kha zeimaw tiah phuahchih khomi hna cu thlarau mi taktak ah kan ruah hna. Asinain khatlei in Bible si ning cawn le kherhhlainak (analyse) tuah cu kan huam lo. Cu lengah cuti kherhhlainak (analysis) a tuahmi hna cu minung fimnak i bochanmi, taksa mi deuh ah ruat an si. Bible lei cawnnak sang a ngeimi hna zong hi vawleicung fimnak lawng aa bochanmi ah kan ruat hna. Voikhat kan Biakinn ah pakhat pa nih siherh ngai in a chimmi cu “nan Biakinn purpit cung in phung an chim tikah Bible ningin chim loin Bible kha hrilhfiah a tuahmi an um ahcun rak zum hna hlah u, Bible a zum lomi an si” a ti. Cuti a si ahcun Lam 8:31,35-36 chung Ethopia Bawi Tildit pa kha a relmi Isaiah cazual 53:7-8 kha a fian lo caah Philip nih fianternak (explanation) a tuahpiakmi kha a zum lo tinak a si. Cun Emmaus khua a kalmi Cliopus le a hawi kha, Bawi Jesuh nih amah a sinak kong kha a fianternak/hrilhfiahnak a tuahpiak hna ti kan hmuh fawn (Luke 24:27). Cuti a si caah hi pa nih amah Bawi Jesuh hmanh kha a zum kho lo tinak a si. Cu caah Bible hi tha tein cawn a herh ti hmanh kan theih lo ahcun kan no tuk rih tinak a si. G.A. Buttrick nihcun “ Mi nih biatak tein Pathian bia a cawn ahcun pathian aw hi a theihfiang  khun tawn” a ti.

          Nihin kan Chin ram ah Bu tampi kan i thennak zong hi, aruang pakhat ah aa tel vemi cu Bible tha tein kan hngalh lo caah a si. Vawleicung ah hin Khrihfabu hi 1000 leng cu  a um lai ti an zumh. Kan Chin ram zongah hin Khrihfabu 50 hrawng cu um dawh a si. Biaknak dang Budish, Hindu tbk hna hi an bu chungah an i thencheunak a um lem lo. Cuti a si ah, zei ruagah dah Pathian pakhat a zummi le Bible pakhat aa tlaihmi hna nih hi tluk in bu kan i then hna. Bu hme tete in kan i then tuk caah kan peng le ram caah siseh, Pathian ram kauternak caah siseh rian kan tuan kho lo. Biakinn tha zong kan ngei kho lo i, kan Pastor hna zong tha tein kan zohkhenh kho hna lo. Cu lengah khua ram ah i theihthiam lonak a um i, kan zatlang nun tiangin a nuamhter lotu pakhat a si. Bu ruangah kan lung a rual kho ti lo. Zeitik caan paoh ah biachahnak hmunkhat tein kan tuah kho lo. Cu nihcun pakhat le khat theihthiam lonak le buainak le ralnak a chuahpi.

Pathian bia tha tein kan theih lo caah a hman lopi in kan chim sual tawn. A hnu ah mi hlennak ah kan hmang. Mithiang paul zong nih Korin Khrihfabu ca a kuatnak hna ah  “Pathian bia kha hlennak ah kan hmang lo” (2 Korin 4:1-3), cun “Pathian bia kha thil man fawi te bantukin a tawngthammi kan si lo” (2 Korin 2:7) a ti. A suallam cu Korin khua ah hin Pathian bia in mi hlengtu an um tinak a si. Cucaah Rev. Dr. Ngun Ling nihcun “ nihin Chin miphun nih Pathian bia ah zumhtlak tein kan um maw?, Pathian bia ah zumhtlak tein kan dirpi maw ti hi a biapi ngai” a rak ti. Chin miphun kan tuanbia zohthan tikah kan pupa hna cu dinnak le felnak kha an kuttleih a rak si.

Kan theih cio bantukin Bible cu BCE 1200-CE 120 tiang minung 40 hrawng nih an rak tialmi a si. Cu hna lakah a cheu cu Ngatlai te hna, Ngunkhuai khawlhtu te hna le a cheu cu Siangpahrang hna zong an rak si. Kum 1400 tiang rau in hmun dangdang ah an rak tial i sihmanhsehlaw cu tialmi cu tinhmi pakhat an rak ngei. Sihmanhsehlaw nihin kan ram ah Pathian thawngtha a chimtu hna hi minung kan tam deuh le ruahnak aa tam deuh, thencheunak a tam deuh.

          Bible cu Greek holh in “Biblos” in a rami a si plural form in a rami, pakhatnak tam chimnak a si. Mah Bible ah sual hramthawknak kong, vawlei sernak kong, Israel miphun pawl tuanbia, thangthatnak, Hla, (Sam hla) Profet chimmi bia hna le Khrih nih a kan khamhnak kong, khamhnak nih aa tinhmi hna le cawnpiak sualnak, zumh sualnak, Khrihfa nih kan zulhding phunglam le nuncan ziaza hna tiah a phunphun in a um. Cun Bible ahhin miphun khuaruah ning nifatin kan tonmi thil hna le chimkemmi bia ah an rak hman tawnmi bia hna a tel. Abik in Cahlun hi Judah miphun khuaruahnak le nunphung hna a tam. Cu a phunphun a ummi cu tha tein theihthiam le thleidan thiam a herh ngaimi a si.

Nihin ah Khrihfabu cheukhat hna cu Khrih an zumhnak ruangah minung hawi he komh loin a ummi hna zong an um. Cu hna cu Bible kha an zumh i feh tein aa tleihmi an si ve. Eg. An i tleihmi Bible cang cu  Jeremiah 16:5 hi a si. Asinain Jeremiah 16 tha tein kan zoh ahcun a hme 1-5 karlak hmanh ah i dannak tampi a um. Cucaah Bible kha tha tein a duhnak theih lo cun zaalawng tein kan duhmi paoh tuahnak ah a cang ko lai. Zumhnak ruangah mibu he komh loin mah tein um hrannak hi Bible kha a ping ah an kalpi sual caah a si. Bible hi kan rel tikah a ho pawl caah tialmi a si, khuaika hmun ah tialmi a si, tbk, le kha lio minung nunning zeidah an lawh ti tuaktan loin pom men ahcun palh sualnak a fawi ngaimi a si. Eg. Bible kha tha tein a duhnak hngalh loin Bible ningin kan nunnak ahcun Ezakil 9:6 hna khi i thahnak le i nawnnak a chuahpi khomi a si. Cucaah nihin cheukhat cawnpiaknak ah, mi nupi cung kan bawh zongah hrinthanmi kan si hnu ahcun kan thlarau cu Hell ah a kal ti lai lo an tinak zong hi a si. Cu bantuk cu Pathian bia kha hlennak ah a hmangmi hna le Pathian bia kha thil man fawite bantukin a tawngtammi an si.

Khrihfa si tung, khamhnak kha cawnpiakmi si tung, asinain sual kha a pawi an ti lo, cu bantuk cawnpiaknak cu cii bantukin nihin Khrihfa sinak ah cheukhat nih an karhter. Bible hi fonh lo ding an fonh, then lo ding an then. An duhnak zawn lawng kha kan lak hna i an mah zia he a kaih deuhmi  tete lawng kha an chim. Cu bantuk  chuahsual a fawi ngaimi a si. An chim tawnmi cu voikhat cu mi pakhat nih Bible ka kau lai i ka kau phummi cu nihin kan nunning siseh a ti an ti. A vun kau i Mtthai 27:4 chung ta “sualnak ngeilomi pa thihnak tiang phan ding in ka ka rawiphir ruangah ka sual tuk” ti kha a si. A lung a tling lo i a kau than Luke 10:37 “kal law cu bantukin va tuah” ti kha a si. A lung a tling lo i a kau than John 13:27 “na tuah dingmi cu a rannak in tuah ko” ti kha a si. A hnu ahcun um! Bible zong hi zeihmanh a si lo a ti i a kau duh ti lo ti a si. Bible cu a si dih kho nain pakhat le khat pehtlainak a ngeimi an si lo. Cucaah Bible hi eg nawlbia a si ahcun, cu kong he pehtleih in Pawl nih zeitindah a chim i Peter nih zeitindah a chim. David nih zeitindah a chim, Moses nih zeitindah a chim ti kha zohchun in cawnpiak ding a si.

Bible hi a chimning in pomding a um. Cun tahchunnak bia chim hnawhchan a ngeimi bia a um. Cu lengah fianternak caah hmanmi (illurstation), tahchunnak (Prable) tbk a um rih. Tahchunnak ah kum 12 a thi a chuak timi kha a thi a chuak taktak ti in pom ding a si. Asinain vanram cu Antam cii bantuk a si timi kha a tialning in pom ahcun vanram cu a hme tuk tinak asi. Cucaah chimduhmi a ngei ti in pom ding a si. Tahchunnak cu Mtt. 22:1-2 ah khan kan hmuh. Cu bantukin eg Fapa tlau, phaisa tlau hna zong kha an si. Cu lengah allegories a um rih Eg. Efasa 6:14-18 bantuk kha a si. Chim hnawhchanmi pakhatnak tam a ngei. Kha hna kha an tialning in kan pom ahcun a palh khomi a si.

        Cu lengah Symbolical a um rih. Mah hi minung min, number, colour, cawlcanghning tbk hmangin chimfiannak a si. Zohtermi hmunhtermi a ngei. Eg Tufano, chang le misurzu, tbk kha a si. Tufano nih cun Jesuh Khrih a hmuhsak i cu bantukin changreu nih Khrih taksa pum langhternak a si i, misurzu nih Khrih thisen langternak a si. Daniel 7 ah chendeih nih Babilon ram a langhter i, Vom nih persia a langhter. Mah pawl hi a tialning in pom ding a si lo i a langhter duhmi a nei caah theihpiak thiam kan herh. Cu bantukin Bible nih Nu a timi hi Khrihfabu chimnak ah hman lengmang. Cu bantukin Nu thalo nih Khrihfabu kalsual a langhter i a sinain Samaria nu timi kha cu amah kha a chimduhmi a si ko. Cu bantukin Thli nih a chimduhmi cu dohnak, raltuknak a langhter. Eg Daniel nih langhnak a hmuh i rilipi ah thlipi a hrang a ti. A suallam cu thli taktak a si lo. Raltuknak, dohnak a rak um lai tinak a si. Cucaah Bible nih hin formular a ngei i cu formular te cu theihthiam ahcun cawnpiak sual an um zongah tlau khawh a si lo.

         Bible hi rel tikah kan relmi Bible cang nih a chimmi kong kha culio chan i a pongkam thil umtuning theih a herh ngaimi a si. Pathian bia hi aa phuannak hmun thil umtuning asiloah hnulei le hmailei kong um loin van in a rak tla cawlh lo. Cucaah an tial lio caan i pongkam thil umtuning theih khawh tawkin theih a haumi a si. Cu kan theih khawhnak ding caah Bible hi cawn a haumi a si. Aruang cu Bible tial lio le nihin kan karlak thil a hlat tuk cangmi a si. Cun Bible tialnak hmun le nihin kan tlawnlennak hmun a dangmi a si. Cun kan phung le lam zong a rak i dangmi kan si.

         Cuti cawnnak tha tein ngeih lo ruangah 1970 hrawng ah khan kan chin ramah langhnak te hna lawng bochan in kal sual a rak tam ngai. Thlarau hruainak in nu pa sualnak tiang a tuahmi hna, sualnak kha sual ah a ruat lomi hna an rak um pah len. Cu bantukin thawngtha chimtu cheukhat hna nih Pathian biatak si loin mi kha an rak cawnpiak hna i an rawlbuk khatternak men ah Pathian bia rak au pitu hna zong an rak um. Cucaah Jehovah Pathian zong nih “Jehovah pathian nih a ti timi hna sinah ka phuang lo” a rak ti (Jeremiah 23:24). Cucaah Jehovah pathian nih a chimh lomi hna bia kha an chim, an phuan tinak a si. A ngaingai ti ahcun piantharnak a hmanmi taktak cu Bible pomning a hmanmi cungah a hngatchanmi a si. Cu caah Rev. Dr. Lal Cung Nung nihcun “ Khrihfa rian timi hi thlacam, pumh le, Bible rel, Bible chim duhmi taktak kawl hna hi a si” a rak ti. Cucaah Khrihfa kan rian taktak cu Bible nih a chim duhmi ning tein chim le phuan hi a si. Rev. Dr. RL Colny nihcun  “nihin kan chan ah Sehtan nakin a sual deuhmi thil 4 a um i cu hna cu: Sehtan a zum lomi, Sehtan riantuannak a zum lomi, Sehtan a thil tikhawhnak a zum lomi hna le sual kha sual lo ah a ruatmi hna an si. Cu pawl cu Sehtan nih a hmanmi hna an si i a sehtan sihni (advocate) an si. Cucaah Sual kha sual a si lo a titu hna cu sual kilvengtu an si. Cu pawl cu Bible chim lo ningin a zummi an si.