DONGVAA KHUA TUANBIA

1.A umnak hmun (location)

Dongvaa khua cu Hakha Myone Chin State, Myanmar ah a ummi a si. Hakha in nitlak thlanglei meng 27 a hlatnak Bawinu tiva in meng 2 a hlatnak nitlaklei ah a ummi khua a si. Rili in pe 5,724 a sannak hmun ah a um i E4-542790 Area a ngeimi a si. 

Nitlaklei ah Bawipa tlang (8340ft) le nichuahlei ah Rihlia thlang, chaklei ah Rengphabo tlang le thlanglei ah kawngrang lungtlang hna nih an kulhmi khua a si. Dongvaa khua in nitlaklei meng 7 a hlatnak ah Leitak khua (Zophei peng) aum i, thlanglei meng 17 a hlatnak Bawinu tiva in nitlaklei ah phaipha le Phaipha in nichuahlei ah Phaipha khua thar hna an um. Cun Dongvaa khua in nichuahlei meng 12 a hlatnak ah Dinlaupa khua le Dongvaa in meng 12 a hlatnak nitlak chaklei ah Buanlung khua le Buanlung khua in nichuahlei bawinu varal ah Zathal khua hna an um. Cu vialte hmun cu minung um lonak ram a si caah tu le hmawng lawngte a rak si i ram sa phuntling a rak tawnlennak ram a rak si. 

 2. Khua tlatu hna le khua an tlakning

Pu Lai Hrek le Pu Thang Eng cu khuami hna he atu Dongvaa ram ah hin, ram an riak ti tawn. Cu tikah khuatlak dingin saduhthahnak an rak ngei. Asinain aho ram ti an rak hngal lo. Vanthat ah Pu Lai Hrek cu Vanmual khuami Bawkkheng chung a rak thit. Cucaah Vanmual khuami pu Hram Cem kha mah ram hi aho ram dah a si tiah a rak hal. Cu tikah Hakha Pu That Cin ram a si kha a rak chim. Cuticun Pu That Cin cu ram a va hal i khua an tlakmi a si¹. Khua tlak lioah aa telmi hna cu Pu Zam Kip fapa Pu Lai Hrek (Khupchawn) le hnu zultu Pu Za Hup, Leitak Pu Thang Eng (Sarum) le Pu Hniar Cem (Bawitai), Hakha in Pu Sem Ceu (vaingam) le Pu Za Run (Zathang) (Anmah hi Pu That Cin nih khuaral vengtu ah a rak thlah vemi hna an si) hna cu atu cakutlang timi hmun ah zankhat te ah an rak itawng hna. Kan laiphung ning tein zucuar pathum cio le arhlisen pakhat cio an iken in um hmun an rak kor.  Cucaah Khua tlak ding ah khuakhang hmasatu hna cu minung pahnih Phaipha khuami Pu Zam kip fapa Pu Lai Hrek (khupchawn) le Leitak khuami Pu Thang Eng (Sarum) khuakhannak in tlakmi a rak si². Dongvaa khua cu a tlatu hna chan tuak in kum 1825 hrawng a si^3.

3. Khua min 

Dongvaa nih kaa in chimchin mi tuanbia kan ngeihmi cu, Dongvaa le Phaipha karlak ramri ah tiva pakhat aum i cu tiva min cu “Dongvaa va” an rak ti. Mah tiva min hi Phaipa nih pekmi min si dawh a si. Kan theih khawhnak cu mah tiva pawngah nu khua a rak um. Nu lawngte in khua sami an rak si. Ral ruangah a zammi si dawh an si. Cu khua cu Phaipha in Mang Vung an timi pa nih a va tlawn hna. Pu Mang Vung cu nu phawl nih hla an rak phuah i “Ti aw, Ti aw, Ti aw, Ti aw, Dongvaa ti aw Mang Vung kham lai lioah sapa panga thlak law” an rak ti. A sullam cu Mang Vung hi Dongvaa tiva nih kir kho loin kham she law cu a cam chung ahcun fapa panga tal kan ngeiter kho seh law ti an duhnak hla a si. Cu tiva min hawih in khua rak talk lioah khua min hi sakmi min si dawh a si⁴. 

4. Dongvaa holh

Dongva khua chung ah hin holh phun hnih a um. Phun hnih ti tikah biafang kan hmanmi cu aa khat ko nain a aw chuah aa dannak tete an um. Hi aw cawi hi thate in zoh tikah Phaipha aw cawi le Leitak aw cawi deuh an si. A ruang cu Leitak le Phaipha nih tlakmi khua a si caah asi. Kan holh hi leitak nih Phaipha holh an cawnnak in a rami holh si dawh a si. Dongvaa holh hi 80% cu Lai holh biafang a hmangmi kan si. Cucaah Senthang holh lakah miphun dang nih Dongvaa holh hi thiam an i fawih bik tawn.

5. Khua thialkamnak

Cunglei ah kan chim cang bantukin Pu Lai Hrek le Pu Thang Eng hna cu an mithit rual he Caku tlang timi ah zankhatte ah an rak i tawng hna i khua cu an rak tlakmi a si. Asinain hlan ahcun nihin chan bantuk in ca le bia a um lo caah atu caku tlangah hin zei caan dah an um theih a si lo. Caku tlang in Singinn le Biakinn pong hrawng (Canaan sang) kan timi ah an rak um. Culio ahcun inn 30 hrawng an rak si. Asinain vanchiatnak ah mei nih voithum tiang a rak kangh hna ruangah Bawlrawn in Sangtluan tlang le Rialsi tlang karlak hrawng ah khin an rak i thial. 

An rak i thil lioah hin kan laiphung ning tein zucuar le arhli sen an rak iput i atu kala fangcanglo timi ah khin khual hmun kawl in zankhat an riah hmasa ti a si. Asinain ar a khua lo caah an rak ithil i atu Rialsi tlang hmun an riah zan ah sar cu zan khuadei te a khuang ti asi. Cuticun cuka hmun ahcun anrak ithil i khua cu an rak sa. A min ah Rialsi va min chuan in Rialsi khua an rak ti. Asinain a hnu ah Dongvaa va min chuan in Dongvaa khua tiah an rak thlen than. Sangtlang 4 ah an rak thlen hna i Rialsi va min chuan in Rialsi tlang, le Bualrawn Pu Er Luai umnak ah tibual a rak um i cu min chuan in bualrawn  le  cu aa pehmi sang pahnih cu sangtluan tlang le chaklei kap hi vawlei a sen caah leisen tlang an rak ti hna⁵.

6. Dongvaa khua uktu hna.

(A). Pu Lian Sai (Sangpi chung).

A cunglei kan langhter cang bantukin Dongvaa khua cu pu Lai hrek (phaipha) le Pu Tang Eng (Leitak) khuakhannak le thithruainak in tlakmi khua a si caah Pu Lai Hrek cu khuabawi an rak tuanter. Cu hnu ah Pu Lian Er nih a rak chan Pu Lian Er cu can sau a tuan manh hlan ah Hakha nih saral lei in kan kilkamh  hna she tiin bomhnak an rak hal hna⁶. Cucaah an hal hna bantukin Pu That Cin fapa Pu Za Thio i a fapa Pu Lian Sai cu Dongvaa kilhkamhtu ding ah a ke vawlei lam loin Dongvaa nih an rak puak ti a si. Cuticun Pu Lian Sai cu 1864 kum ah Dongvaa cu a phan i ramuk bawi a rak tuan. Cun Pu Lian Sai upa Pu Rung Hmung nih Hakha le Dongvaa kahtlang in ramnga a rak khawlh hna. Cucaah Dongvaa cu Hakha in penmi ram a si.⁷

——————————-

Fianternak

“The Chin Hills: timi cauk cu, A history of the people, Our Dealings with Them, their Customs and Manners, and a Gazetteer of their Country” tiah min pekmi cauk a si. Atialtu Bertram S. Carey le HN Tuck hi Chin Hills a uk hmasa  bik Mirang bawi an si i 1896 kum ah Rangoon in an chuahmi cauk a si. Mah cauk chung ningin Senthang kong cu 1895 kum ah hitin an langhter. Hakha peng cu khua 41, inn 2,850, minung 14,250, an si an ti. Cu hnu ah mahte ukmi (independent Southern Villages (ISV) an um i cu hna cu khua 45, inn 3,556 le minung 17,780 an si an rak ti¹⁵. Mahte in ukmi khua (independent Southern Villages (ISV) timi hi khua an tlak cio tikah aho nih hmanh a langin uk le penmi ram a si lo. Cu bantuk cu mirang nih “independent Southern Villages “(ISV) an rak timi cu a si.

Mahte ukmi khua hna cu Lautu, Sethang, Zaphei le Zotung peng khua pawl khi a chim duhmi a si. Mahte in ukmi khua (ISV) timi khua dihlak hi 45 a ti nain, Hakha peng le Thantlang peng ah telhchihmi khua aa um len. Chim duhmi cu Zophei peng khua 5 hna cu mahte in ukmi (ISV) ah telh an si lo. Hakha le Thantlang peng khua ah telh an si. Cun Senthang peng ah Buanlung le Dongvaa khua hi mahte ukmi (ISV) ah tleh a si lo¹⁶. Hakha nih an rak kan pen. Zeirungah Hakha bawi hi Dongvaa nih khua humhak dingah kan lak hna ti ahcun, cu lioah Khuapi le Sakta hi Senthang ram ahcun Senthang ramuk bawi an rak si. Asinain Tuck le Carey nih an tialning ahcun “an ukmi hna khua pawl hi thithruai khawhnak an rak ngei lo. Cucaah miphun a tung kho le a dirter kho phun an si lo. Cucaah Hakha tang ahkhan an i khawm dih” tian Pu Hrang Hlun lehmi Carey and Tuck: “The Chin Hills” Vol 1 page 243 ah hmuh khawh a si.

Mah lio can ah Dongvaa khua mi cu Bawinu tiva ah ngahring dawi in a kalmi hna kha Sakta nih an rak tlaih hna i vok asiloah inn zuat satil pakhat khat in an rak tlanhter tawn hna. Cu kong cu Dongvaa nih Hakha bawi Pu Rung Hmung an rak theihter. Pu Rung Hmung nih Hakha le Sakta hi aa ral zungzalmi kan si caah hi kong kan phisin lai kan ti ahcun Hakha le Sakta tu ral kan si lai, cucaah Dongva tu nih, Sakta Bawi tthi hna ulaw a tha lai tiah ruahnak a rak pek hna.

Cu lioah Chuntei chung Pu Hmung Cin le Pi Iang Zing hna i an fapa Pu Tial Bik cu a pa nih a thih tak caah Dongvaa khua ah a nu sinah a rak um ve. A nu hi a pa a thih khawh in Famcin chung Pu Khen Ci he an ni um than i Dongvaa khua ah Pu Rung Hmung nih a rak umtermi hna an si. Cuticun lo nga le a dang khawlhkhuaimi vialte luat in Dongva khua ahcun khua an rak sa. Cu tikah Sakta ral runvennak caah Pu Tial Bik cu khua mi nih Sawmhmal chung, Sakta Bawi Pu Tial Khual fanu Pi Par Tang an rak thit piak. Khuami nih ni hlawh le Saram pawl an rak liam piak^” tiah Pu Sui Mang nih a chim^. Cucaah Dongvaa hi ral in luatnak dingah Hakha kan rak i bochan ko hna nain a taktak ahcun kanmah tein runvennak a tuahmi kan si ko.

Kum 1896 ah Rangoon in an chuahmi “THE CHIN HILLS, CAREY AND TUCK, VOL. 11 VILLAGES PA THE HAKA TRIBE” timi cauk  Page-1xxxi  table chungah a tanglei minung hna hi khua ah nawlngeitu bik tiah “name list of resident  chief” an min cazin an rak langter hna.  Cu hna cu Rum Mon (Rung Hmung) Lyen Shai (Lian Sai) le Tyer Byik (Tial Bik) hna an si 

(B). Pu Sui Kio

Pu Sui Kio nih 17-7-1912 kum in ramuk bawi rian cu a rak tuan. Amah ramuk bawi a tuanlio ahcun vawlei cung ralpi pahnihnak Germany le Mirang acozah cu 1914 kum in doh le tuk hram an rak thawk. Cu raldohnak hmun ahcun va kal in thilphortu ah inn khat pakhat in nan kal ve lai tiah an rak hna. Cu thawng an rak theih tikah ramuk bawi pawl nih cu hmun kan kal ahcun kan thi dih lai, cunak cha cun kan doh lawlaw tiah tiah sizungzi an rak tuah. Sakta bawi Pu Ral Dun inn ah khua an rak khan. Asinain mirang pawl doh ding ahcun then hnih ah an rak ithen i Bawinu va in nitlaklei khua Zophei peng, Thantlang peng le Senthng peng Bawinu in nitlaklei ummi khua vialte nih India lei in a rami Mirang pawl doh ding an rak ti hna. Cun nichuahlei in a rami (kawlram lei) mirang ralkap doh ding ahcun bawinu va in nichuahlei a ummi khua Senthang peng le Zokhua peng, Hakha peng vialte nih doh ding an rak ti. Cuticun Dongvaa khualu Sarau tlang in ralfiar (Ambush) in Dongvaa zong nih an rak doh ve hna⁸.

Cucaah Pu Sui Kio le a tlangpi Pu Khua Hmung (Chuntei) hna cu mirang nan bomh hna tiah 16-5-1917 an rak tlaih hna caah kum 10 thong ((10 years Deportation under Section 16.C.H.R) ningin thlak ding an rak ti hna.  Pu Khua Hmung (chuntei) Pu Sang Hlei nau cu Minkin thong ah ah siseh, Pu Sui Kio cu Lashio thongah siseh an rak thlak hna. Pu Sui Kio thong a talk chungah Pu Sang Hlei (Chuntei) nih a rak tuan chung. Asinain vanthatnak ah 1917 kum in 1920 tiang kum 3 lawng an rak thlak than hna.  Pu Sui Kio cu thong a chuah hnu in ramuk bawi 1935 kum tiang a rak tuanthan. Pu Sui Kio cu fapa a ngeih lo caah Sang Kung fapa Mawng Nak nih 1935 kum in ram uk bawi rian 20-2-1952 tiang a rak tuan.

©. Pu Mawng Nak khuabawi (Headman).

Pu Mawng Nak cu, 1915 kum ah Khakha khua ah a chuak i, Hakha khua A/V School ah tagnli a awngmi a si. Amah nihcun Cozah riantuan a duh nain vuanthawk nih Sui Kio a tar cang, cun cazong a thiam lo caah le fapa zong a ngeih lo caah amah rian na chan lai a rak ti. Cuticun Cozah nawlpeknak in Pu Sui Kio rian cu a rak chan. Amah chan ah hin Cozah uknak a thlen caah 1948 in 1965 tiang ramuk bawi si ti loin khuabawi (Headman) rian a rak tuanpiak than hna. Pu Mawng Nak cu mi thate a si i khua mi nih an rak tlaihchan tuk caah na kan kaltak lai lo an rak ti i khuabawi rian pehzulh in an rak tuanter. Kum 1965 in police a rak luh caah khuabawi rian cu pu Zam Ling nih a rak chan⁹. 

Dongvaa khua, khuabawi rian a tuanmi hna.

1.     Pu Mawng Nak               1948-1956

2.     Pu Zam Ling                     1957-1965

3.     Pu Vai Ling                       1966-1974

4.     Pu Hawi Pia                      1974-1978

5.     Pu Cung Ling                    1978-1982

6.     Pu Vai Ling                       1982-1985

7.     Pu Sui Mang                     1986-1988

8.     Pu Ral Uk                          1988-1992

9.     Pu Tluang Mang               1992-1996

10.   Pu Tha Hu                         1996-2000

11.   Pu Sang Dun                     2000-2003

12.   Pu Fung Ceu                     2003-2006

13.   Pu Hmung Ceu                 2006

14.   Pu Bual Dun                     2006-2010

15.   Pu Vai Cung                     2010-2013

16.   Pu Hei Luai                       2013-2016

17.   Pu Ngun Zam                    2016-2018

18.   Pu Mawng Shew              2018-

7. Dongvaa loram

(A). Cintlang ramuk bawi Pu Za Thuk ram halnak:

Dongvaa ram cu a rak hmet deuh caah, Pu Lian Er ramuk bawi a tuan lioah Pu Than Hrawt le Pu Lian Thio nih Cintlang ram uk bawi Pu Za Thuk a ram an rak hal. Pu Za Thuk nih cun Rapit, Bawilungli in khuangkawi tiang hi Khuapi ka vahter hna. Cucaah Dongvaa cu sahung in bawinu lamhritlang tiang (Arrawtlang–Sahung, Vaitlawn lam pial, Riava ral) hi vah dingah a rak pek hna. Cu hna cu Sahung, Thanglamtu, Kha-um, Thatei, Tacan, Saisi, Hring khua, Biatong le khathauka tang, Lungreh, Rangdan, Dinhli pang le Liamra pang, Riava ki hna an si. Dongvaa nih hmawng an rak thiammi a si. Dongvaa nih cun vah a cut tik caan paoh ah hal than ti loin an rak vah zungzal i ramnga tu an rak pek¹⁰.

Cu lengah 1972 hnu Pu Vai Ling khuabawi a tuan lioah ah Dinlaupa bawitlang Dongvaa khua ah an rak ra i Cintlang khua in Dinlaupa ah kan rak ithial cang. Cintlang ram kan um lio ahcun hika ram hi kan rak phan kho lo. Atu cu a thatnak in kan i tuah chun a hau cang lai an rak ti hna. Cu caah ramri an rak tuah i Dinlaupa in meng 3 a hlatnak Arro tlang in Riava ah a tla. Riava in Lungsenpi, Sahung, Lung Tangpa in Vai tlawng lam tiin ramri cu an rak i cheu.  Dongvaa zong nih a tha ko an rak ti hna. Kanmah le kanmah kan si ko i lo kan vah lai ah kan nin theihter hna lai i kan vah ti tawn lai an rak ti hna. Ca zong an rak tial. Dongvaa nih vok sumngan arthin tuh caan ah an rak thah hna i rawl zong duhtinak an rak ngei. Cu lio a telmi hna cu Dongvaa lei in Pu Vai Ling, Pu Cung Mang, Pu Hoi Pia, Pu Sui Mang, Pu Than Hmung, Pu Phun Kung, Pu Pa Kung, Pu Hrek Tum, Pu Mar Thang, Pu Ni Kheng, Pu Thang Kia, Pu Tluang Khen, Pu Rum Kheng, Pu Zam Ling le Pu Mang Hrek Hna an rak si. Dinlaupa lei in a rami hna cu, Pu Ruh To, Pu Khua Hmung, Pu Lai Eng, Pu Tum Khar le Pu Hrang Lian hna an rak si¹¹. Cuticun Dinlaupa le Dongvaa cu daw le rem tein an rak umti zungzal.

(B). Dongvaa nih Cintlang Pu Za Thuk ram an rak dirhkamhnak in tuannak nawl pekmi ram.

Voikhat cu Cintlang ram Riava Dong lo an vah lioah phaipha Pu Ngun Ceu nih ka far man a si. Cucaah longa nan ka pek lai a rak ti ve hna. Culio caan cu Cintlang ramuk bawi Pu Ral Kim chan lio a si caah Pu Ngun Ceu le Pu Ral Kim cu taza an rak i cuai.  Hi kong ah aho dah theitu (tehte)a si tiah Dongvaa cu an rak hal hna. Pu Tial Tun nih keimah nih ka theih a rak ti i tehte caah vawlei a rak eipiaknak thawngin Pu Ral kim nih a rak tei¹². Cu tikah Cintlangbawi nih cun Dongvaa nih a zungzal in nan vah lai a rak ti hna. Lopil zohtu dingah Pu Tial Tun cu tuanvo a rak pek. Pu Tial Tun fapa cu Pu Nau Khar a si i Pu Nau Khar nih fapa a hrin lioah Pu Ral kim cu Dongvaa a rak tlawn liote a rak si. Cu tikah Pu Nau Khar nih a fapa min cu na ka sakpiak lai a rak ti. Cuticun Pu Ral Kim nih Pu Nau Khar fapa cu Ram King a rak ti¹³.  Ram king timi suallam cu ram zokhentu tinak a si. Mah ram hna cu Bawinu hlei in rihlia tlang tiang, thlanglei ah riava tiang, vaitlawn lam tlang, Mang Nawl lungdonh tlang tiang a si” tiah Pu Ruang Mang nih a ti. A chaklei paoh cu sakta ram, Pu Hlei Mang le Ceu Mang ram an si. Dongvaa nih vah kan duh tikah Pu Sui Mang (Tial Bik pa) an halter tawn hna. 

Cun Cintlang ramuk bawi Pu Ral Kim a thih hnu in a fapa Pu Ngai Kar nih ramuk bawi a rian a rak tuan. Culio ah Hakha Pu Than Hniar le Pu Ral Er nih hi ram hi kanmah ram a si tiah an rak cuh hna. Pu Ngai Kar nih cun Dongvaa nih an hngalh deuh lai. Zeicahtiah anmah nih an vah zungzalmi a si a rak ti than hna. Cu tikah Dongvaa Pu Cia Kip nih hi ram kong hi keimah nih fiangte in ka hngalh a rak ti hna. Tehte caah vawlei a rak ei than i cuticun Pu Ngai Kar nihcun a rak tei than hna. Cu hnu cun vok thah in halthan lengmang hau ti loin Dongvaa nih rak vah lengmang a si cang. Pu Ngai Kar cu khuang a cawi lioah Dongvaa cu a rak sawm ve hna i Dongvaa thawngin ram ka hmu. Cun ramnga zong ka ei tiah Sia kong nganpi a nungin a thenh hna i an rak i hruaiter hna^.14

(C). Tazacuai in teimi ram (Dongpi, Dongte, Baze le Khuaiinn ral)

Dongvaa le phaipha karlak ah Dongpi va le Dongte va aum. Cu tiva karlak ahcun Dongpi, Dongte le Baze le Khuaiinn ral lopil an um. Cu ram cu hlan ah Phaipha Bawi Pu Ding Lian fapa Pu Tial Ling ram a rak si. Dongvaa khua leikap in a ummi va cu Dongpi va an rak ti. Cu ram cu Dongva Sui Kio ramuk bawi a tuan lio ah Dongvaa ram a si tiah a rak cuh hna. Hakha vuanthawk bawi nih bia a rak ceih hna i Dongvaa leiin Pu Tin Zam (Samcin) le Pu Ral Ceu (Pa U) nih a hman ko tinak caah vawlei an rak ei. Vuanthawk nih tiva a hmet ngan a rak tah tikah phaipha lei a ummi tiva kha a ngan deuh caah mahka lei hi Dongpi a si. Cucaah Dongvaa ram a si a rak ti hna. (I fix the dawngvar te as the boundary between Dawngvar and Paipa Kohlun”)³⁰. Cuticun Pu Sui Kio nih a rak tei hna¹⁵. Pu Sui Kio cu fapa a ngei lo. Fanu pahnih a ngeih hna i cu hna cu Tial Tum (Za Uk nu) le Ngun Tiak (Sai Hliang nu, Sakta) an si. Cu caah Dongte lopil cu Tial Tum (Za Uk nu) a pek i Bazei lopil cu Ngun Tiak (Sai Hliang nu) a rak pek. Cun khuaiinn ral lopil cu Pu Mawng Nak (Za Peng pa) a rak pek¹⁶.

(D). Batawng le Pakhaipi tlang lopil lamsak man

Hlan ahcun khua le khua karlak lam hi khua mi nih sak a rak si. Cucaah Phaipha cu an hawi le nih an rak pemtak dih hna caah lamsak an rak i har ngai. Cu tkah Pu Ni Kheng le Pu Khua Ling nih Batawng tiangin lam kan rak ser lai i kanmah kan vahter ko u an rak ti hna. Phaipha nih Hriangsi va tiang lam cu rak sa ulaw lopil hi nanmah nih zoh cang ko u an rak ti ko hna nain Dongvaa nih Hriangsi va tiang cu a hla tuk Batawng tiang hi si ko she an rak ti. Khuapi thazang in hmuhmi ram a si¹⁷.

(E). Sui Mang ram

Phaipha Pu Tial Ling nih Pu Sui Mang (Tial Bik pa Dongvaa) a far Pi Mang Thluai man caah ram a manh. Cucu Dongva nih ram kan ngeihchapmi a si. Nihin tiang ah Sui Mang ram kan tinak a si¹⁸. 

(F). Ral Kua thingthang caah thing chaihpiak ram

Sakta bawi Ral Kua thingthang caah thing chaihpiak man ah ram a rak kan pek i cu hna cun Khabawng, Kaikha va in Bawinu tiang a si.¹⁹. Rangphabo tlang in Anvauva tiang cu Hakha bawi Kha Kung ram a si. Siapi in an pawn i cawkmi a si. Phaipha khuathar lei kap cu khaupa va in lungtangpa tiang, vatangsi tiang a si i Phaipha bawi Mang kio nih Sal Nawn man ah sui Kio le Thing Tu a manhmi hna an si. Mang Kio cu Phaipha Tial Ling nau a si. Tial Ling cu Ding Lian fa a si. Asinain a hnu ahcun phaipha meza kut ah aum.

Dongvaa ngeihmi ram

Dongvaa nih kan ngeih taktakmi lopil hna cu Batawng+Pakaipi tlang, Beze, Dongte, Dongpi, Sui Mang ram, Peisen, Khuainn ral lamhla, lamngai, Hriang Hua, Bupi, Bute, Ticar+Beiha tlang, Bupi khu, Bupi, Innral, Sarasi, Lung Hong, Ngaphaphau+Hauphun, Phatu, Cakutlang, Lungsi+Ruava Dong, Dangra+Tuti, Tuisai, Muapa hna an si²⁰.

Cherhchanmi cauk

1. Pu Sui Mang le Pu Phun Kung: Interviewed by Pu Ral Cung

2. Pu Mawng Nak diary: A zohtu Pu Tum Hnin, 2007 

3. Abid p.                                                                        

4. Pu Ral Cung le Pu Zai Er “Dongvaa khua tuanbia” komhmi a hran.

5. Pu Ral Cung le Pu Zai Er khomhmi khua tuanbia hran

5. Pu Hrang Hlun letmi: “Lairam” p. 238

6. Hakha Tipil Khrihfabu tuanbia: Feb. 2008 p. 19

7. Khua tuanbia hran pp

8. Lairal record 1917-1918 (SDO fisher)

9. Dongvaa khua tuanbia hran pp

10. Pu Tum Hnin: Pu Mawng Nak diary chung bia lakmi, 2007

11. Pu Ral Cung le pu Zai Er: “Dongvaa khua tuanbia” a hran an khomhmi p.11

12. Abid p. 11

13. Abid p. 11 

14. Pu Ral Cung le Pu ZaiEr: Dongvaa khua tuanbia” a hran khomhmi p. 13

15. Pu Tum Hnin: “Dongvaa khua tuanbia, ram le minung kong” 2007

16. Pu Ral Cung le Pu Zai Er: “Dongvaa khua tuanbia” a hran an khomhmi p..16

17.  Pu Tum Hnin: “Dongvaa khua tuanbia, ram le minung kong”

18. Pu Sui Mang interview by

19. Abid   p. 30

20. Dongvaa khua tuanbia hran p 24