CHIN MIPHUN ZATLANG NUN THLENSIAMNAK

                                                            

Biahmaithi

        Chinmi phun kan tuanbia hi Khrihfa kan si hnu ti dah lo cu, tuanbia tialtu pawl zong nih tampi tial ding an thei cio lo. An tial hmanh ah kan thatnak nakin kan chiatnak le kan santleih lonak a tamdeuh zungzal. 

Cucaah Bristist Cozah nih kan ram hi rak uk ko hmanhsehlaw Missionary pawl tel locun  nihin ah zeidah kan lawh hnga ti hi ruah lo awk a tha lo.Missionary pawl an rak phan ni kha Chin miphun caah cahmai thar kan kau ni a si ko. Khrihfa kan si hnu in cun kan khuacuanhning tiang-in dannak tampi kan rak ngei. Tuck & Carey nih an tialmi “Chin hill” timi cauk chung ah Lt. Macnab nih a tialmi kong ca fate tawi tein a tialmi  an rak tlehchih. Cu chung ahcun “ Laimi caah tihnung bik le a tha lo bikmi cu Zu rit hi a si. Pa zong, nu zong, a nau le tangcung ummi bawkte hna  hmanh nih an zate in an ding . Zu nih a vun tuaitam lio hna khi a tha bik a nuam bik an ti” a ti. 

Asinain Chin miphun kan zatlang nun, nunphung zohthan tikah mi zei miphun hmanh nih an ngeih lomi thlangzam nunphung hna le arthin tuh nunphung kan ngeihmi, thachiatruat thinlung kan ngeihmi hna hi vawleicung ah hmaihngalpi awktlak a simi, Chin mi kan sinak a langhtertu (Identity) a si. Cucaah  1952 kum lioah Rev. E. E. Soward nih Chinram missionary  riantuannak  report a rak pekmi cu hi tin a si.“Rim le hnawmtam nih a kulhnak hna le Zumhnak hrut (Mithla, Khuachia,  hnam), pawl nih minmei bang a kulh ko hna nain  an sui zia cu zeihmanh nih dolh in a dolh kho hna lo. Hi mi hna hi an bawipa caah lak phu le sersiam phu an si” a rak ti. Cucaah hi cathluan hi Khrihfa biaknak kha hram bunh in ka tialmi a si.

1. Chin miphun kan lamthluan

Kan pupa hna cu aho hmanh bomchantu um loin an biarltung let in khua le ram miphun caah rian an rak tuan. Nihin bantukin NGO bomhnak, ramdang bomhnak company tbk hi a rak um lo. Asinain thihloh caan ah anmah tein tuanvo an lak. Numei ngahtah an rak zohkhenh ning hna le inn le lo an riah tikah ibomhchan ning a rak tha tuk hringhran. Nihin bantukin fimthiamnak sang an rak ngei lo nain thithruai ning a rak tha tuk. Hnulei kan tuanbia zohthan tikah mirang nih Kawlram a uk khan, Lairam ah “Home Guard” timi zohkhenhtu a phan. Mirang cozah cun Chinram kilvennak caah 1890 ah Chin Hills Battalion an rak dirh. Chin Hills Battalion-ah hin a hmasa ahcun Kawrkha ralkap pawl lawng an rak um. Cu hnu in  Chinmi zong Palik-ah 1907 in lak hram an rak thawk. Cu hnu cun Chin Hills Battalion-i ralkap tuan dingah 1910 hrawngin Chinmi zong lak hram an rak thawk. Ralkap an rak tuan tikah an ral a tha, an biakam ning in an rak nun khawh caah bawi kilvengtu le bochanmi an rak si. Cu hnu cun Chin miphun pawl zong duhsah tein miphung dang nih theihmi kan rak si ve.

Kum 2000 hnulei in cun ramdang ah kan vai ngaingai. Aruang cu Cozah nih zalonnak an khap, thanchonak an phih, Cozah zungthu ei khim an pe lo, lothlo nih duhning in lo an thlo kho lo. Cozah chiat hrat cu kan ram nih kan paw a kan khimhter kho ti lo. Kan ram cia-ah rawltam le tihal in kan um. Cu lengah ralkap nih fimkhur tein, a chanchan in an rak kan namneh caah ralkap uknak celh lo ah ramdang kan phan cio hna. January 2009 ah Human Rights Watch nih ‘Kawlram ah Chinmi an him lo, India zongah venhim an si lo’ timi report an rak chuah ri in Chinmi kan temtuar a fah zia vawleipi hmaiah fiang tein hmanthlak bantukin an langhter. Cucaah UNHCR nih an rak  kan hlawm i ramthumnak ah an kan thial ziahmah i dornak a kan pek. Cucaah Chin mi tampi cu miphun dang sinah kan phan.

 2. Miphun dang nunphung he aa su.

(a). Thihloh kan tawnmi in: Nihin ahcun Chin miphun nih kan phak bal lonak  hmun kip ah kan phan cang. Kan um bal lonak vawlei kil li ah kan um cang hna. Kan pupa hna nih an rak  kan cawnpiak bal lomi nunning chungah kan um cang. Kan ei bal lomi kan ei, kan hmuh bal lomi thil kan hmuh. Kan ton bal lomi thil kan ton hna. Cu tikah launak, lungretheihnak, tihnak le hnangam lonak tampi kan ton. Tahchunnak ah ramdang ahcun zawtfak tlangrai in thih cu tlawm i ruahlopi in harnak pakhatkhat (exident) ton ruangah thih hi kan ton bikmi a si. Cu bantuk cu kan ton sual ah, kan nih caah cun, launak taktak an si. Kan ram ah hi bantuk hi kan hmuhton a rak tlawm. Cucaah kan thlanlung le kan zawllung hmanh-ah “na thawng cu li bang a hnin, tluang za a cul” tiah kan hla iang ah kan cuanter tawn hna i cu bantuk ca cu a relmi hmanh nih mitthli he kan tuarpi tawn hna. Asinain nihin ahcun kan ton bikmi thil a si cang. Cucaah hi bantuk ngaihchiatnak kan ton sual tikah a tuar ziathiam kan hau ve cang.

Cu lengah Chin miphun cu kan thih hmanh ah mah inn te ah diriam tein kan i tah hmasa i cucu kan i lungsaknak a si. Ngaihchiat a kan hrawmpitu hawi le kom hna he nitlak khua zin hmanh theih loin kan i hnem tawn. Cu lengah kanmah pumpak taksa nih a tuar bantukin nu hna nih mithi inn phan ahcun an puante khun in an tahpi cio tawn hna. Sihmanhsehlaw ramdang ahcun cu bantuk cu a um ti lo. Cheukhat nih cun kan dawtmi hna nih an kaltak tikah an ruak hmanh kan hmu kho hna lo. Abik in Malaysia te hna ahcun ruahchiahnak inn in thlamual ah lanhpi an si i thlanmual ah minung 15 nak tamdeuh kal an sianh ti lo caah chungkhat taktak lawng nih ruakvui a si. Cu lengah cheukhat hna cu thih loh thawng kan itheih zongah ngeihchiatpi le turpi a tlawm tuk cang. Thawng theih ko hmanh ah cingla rualchan le mah he neihniam tein a ummi hna lawng nih lenkai le hnemh a si cang. Cucaah hi kong hi zeitin dah kan tharchuah khawh lai ti in kan ruat a hau cang.

(b). Thitumhnak kan tuahning:

Ramdang ah Chin miphun kan thitumh ning hi, nunphung tawn bantuk cu a si ti lo.  Kan phung tawn bantukin inn cung kai in hal a um ti lo. Anmah kan fa le hnuzulhtu kha a hau deuh cang. Kan nunphung a si lo kan ti zongah a hmun le hma nih a pek lo lengah a chan zong nih a ngeih ve caah kan ton zungzal ding thil a si fawn. Man kong zong hi ceih a um ti lo. A ceih khotu, phung le phai a theitu zong kan um ti lo. Kan ceih khawh bikmi cu puai tuahnak le thil dang caah tiah zapi (total) in cu zat siseh ti lawng kha a si. Cun miphun dang he aa thitumhmi an tam caah, cu hna kha kan phung le lam kan chimh zongah an theihthiam ti lo. Cucaah ram dang ah laimi kan phunglam tiah itleih peng ding in a tha ti lo.  Zeitin dah kan ruat hnga?.

(c). Kan umthut ning:

Hlan ah huham (power) ngei ngai ah kan rak ruah tawnmi sehtan khuachia tih in lung tluanhnak caah kan rak tuahtawnmi phung le lam hna kha kan ram thawngtha luhnak thawngin nihin ahcun huham ngeilo (powerless) ah an cang dih cang. Sihmanhsehlaw kan zatlang nunnak ah  biapi ah kan rak ruah lomi holh kan i dannak te hna, peng le tlang kan idannak te hna kha, nihin ah huham (Power) thawng ngai-ah kan canterthan hna. Cu thil cu lung ikhah lonak le ithencheunak, itheihthiam lonak, ral sinak, velhnak le ral sinak ah kan hman hna. Abik in Chin miphun caah kan ral ngan bikmi cu buu kan idannak hi a si. Mah le buu cio in kan icawnpiakmi Doctrin kha a hman bik tiah kan ruat cio hna caah kan buu a silomi cu vanram kai lo ding cazin ah kan chiah hna. Kan buu tanh kha Pathian tanh bantuk ah kan ruat i Khrih cungah um loin buu chungah kan um. Khrihfabu hi chin miphun kan ca ahcun pumkhat sinak a hrawk biktu a si. Asinain ramdang ahcun thil umtuning tampi a thlen ruangah cu bantuk thinlung cu a lo ziahmah cang.

Asinain khua lei kan rak nun tawn ning ah kan ruah setsai lomi hna, eg. Lampawng ah thut, lam ah kuanza hang chak, lam ah zu rit bu in kal, Miphun dang hmaiah sik le velh, Innka fakpi in khar, inn khan  chungah hla fakpi sa, bupi in thla fakpi in cam, bia thangpi in chim, kan pawng i a ummi nih rim le haw an theih duh lomi meh hang kio le eidin, rawl-ei ning,  hacawih ning, cilchak ning, hatchio ning, kan hawihel ning tiangin miphun dang hmai-ah kan miphun ningzahtertu a si dih. Cun hmai panh (smalling face) thim lonak, mi he kan i tawn tikah duhpiaknak holh (eg. Good morning, wellcome, thanks tbk kan ngei lomi hna le zoh dawh lomi  thilpuan hruk le aih, kum upa le ngakchia karlak ah chawnhbiak ning kan thiam lomi te hna, mi hmaiah Phone chawnhning hna tiangin miphun dang hmaiah kan miphun ningzahtertu an si. Hi hna hi zeiti ningin dah kan i remh khawh hnga?

3. Bible nih a kan cawnpiakning.

Mathai 25:35-30 ah khan Bawi Jesuh nih ni dongh ni ah vancung Singpahrang nih bia a cheih lainak kong hi tin a chim, “Ra u law vawlei ser ri in nan caah timh a simi pennak cu ra co tuah u. Ka rawl a tam i rawl nan ka pek, ka ti a hal i ti nan ka pek, khual ka si i nan inn ah nan ka tlunter. Puan aih awk ka ngei lo i puan nan ka pek, ka zaw i nan ka zohkhenh, thong ka tla i nan ka len, tiah a ti hna”. Khi tikah miding mi hna nihcun Bawipa, zeitik ah dah na cungah cu thil hna cu kan tuah tiah an leh lai a ti. Cu tikah Singpahrang nihcun “Hihi kan chimh hna: ka unau pakhatkhat chungah, zeitluk hmanh in sifah le nauta si sehlaw nan tuahmi thil paoh hi ka cung i nan tuah a si tiah a leh hna lai” a ti.  Cucaah hi Bible ningin kan chim ahcun Pathian nih vawlei serhlan in kan caah a timhmi amah pennak a cotu ding hna cu, Biakinn chung riantuan le cawlhcangnak, kan hlasaknak le thlacamnak kha zoh in a si lai lo. Nifatin kan zatlang nunak i kan lungput le nunning, kan tlawnlen ning le nuncan ziaza (Social life) kha zoh in a si lai tinak a si. Cucaah Bawi Jesuh nih “midang nih ka cungah tuah hna she ti nan duh bantukin midang cu ah va tuah ve” a ti (Luke 6:31). Cucaah kan vanram kainak ca tiangin kan zatlang nun (social life) cu suallam a ngeimi an si.

Biadongnak

Chin miphun cu Khrihfa kan si caah Pathian bia in hruaimi miphun kan si. Asinain Khrihfa kan sinak kum 100 leng kan si cang ko nain kan zatlang nunning hi Khrihfa kan sinak nih thlensiamnak a tuahmi a tlawm tuk rih. Khrihfa kan sinak nih kan zatlang nunnak aa thatpimi a tlawm tuk rih. Hi nih a langhtermi cu Pathian bia kan i cawnpiak ning hi a tlamtlin lo tinak a si. Zeicahtiah vawlei cu kan kaltak te lai timi lungput, khual lungput kan ngei. Hi bantuk lungput hi (Exodus type of salvation) ti a si i Gnostic le Docetic zumhnak he aa khatmi a si. An nih cu thlarau le vawlei thil kha an then i vawlei nunnak le thil hna cu a thurhnawm rumro ah an chiah. Cu bantukin nihin ah zumtu cheukhat cu Pathian lung kan tluanh paoh ahcun mi he itheihthiam lo hmanh ah, Pathian sermi thil hna he rem le daw tein kan um lo hmanh ah vanram kan kai ko lai tiah kan ruat. Pathian khamhnak hi vawlei kaltak (kaltak theology) men ah kan ruat. Cucaah dawtnak, zawnruahnak, toidornak, thianhhlimnak le nuncan ziaza hna hi vawlei luhmuhzi men ah kan ruat.

Nihin ah Global chan kan si cang i vawlei fimthiamnak nih khuate bantuk ah aa kan ser cang.  Cucaah kanmah lawngin kan um ti lo caah, kan nun tawnning a si tiah ruat ding a si ti lo. Miphun dang sin kan um cang caah Mithiang Paul nih “rul bantukin fim ulaw thuro bantukin nem u” (Mtt. 10:16) a tinak hmun kha kan phan cang. Kan umnak nunphung hi kan nun tawnning phung a si lo ti khawh dih a si ti lo. Cucaah nunphung thlensiam kan hrehnak tete a um cang. Mizo miphun a simi K.T. Thangzaua nihcun “Zatlaang nun sersiamthannak nih a sawh duhmi cu “thatnak lei a hoihmi hunchonak” a si a rak ti. Cucaah miphun dang mit ah zohdawh lo tete kan zatlang nunning tawn a um ahcun kan nun tawnning a si ti-in ruah loin a tha deuhmi nunning ah kan thlen a herh cang.