CHIN MIPHUN KAN RAL NGAN BIK ZU

                                                 

 Tulio vawlei thihruainak phunghram nih ram, holh, ca le nunphung a ngeimi hna cu miphun pakhat tling ah an ruat hna. Cu bantukin kan Chin miphun zong hi ram, holh, ca le nunphung hna kan ngeih caah miphun pakhat a tling vemi kan si. 

Asinain nunphung paoh hi a tha dih tinak a si lo i, a thami nunphung a um bantukin a chiami nunphung a um ve. Cu lakah kan nih Chinmi phun hna zong nih nihin tiangah kan buaipimi cu kan zudin phung hi a si. Hi kong hi kan missionary pawl le cu lio upa hna zong bia i alnak le theihthiam lonak tete an rak ngei. Voikhat cu Mangki bawipa Magwe an timi pa nih Cope sin ah hi tin ca a rak tial.

“Laimi tampi nih Khrihfa phung luh cu an duh ko. Asinain an luhkhawh lonak cu zu nan ding lai lo nan ti hna caah a si. Nan ti duhmi cu ka theih ko nain nan ruah than kho hnga maw?. Laimi lakah a zatawk in zu ding thiam an um ko i cu hna nih khrihfa phung an luh duh tikah zu nan ding hrimhrim lai lo ti cu nan palh tiah ka ruah. Cunak cun Khrihfa nih zu a zatawk in an ding maw titu in zoh hna u law ka duh tiah” 31/5/1929 ah ruahnak a rak pek hna. (History of American Baptist Chin Mission Volume 1)

Cu kong cu Cope (Tidim Siangbawi ) pa nih ca a rak leh ve i,“ kei zong hi kong hi a zei maw caan ahcun ka ruah ve tawn. Abik in hi bantuk hnu don laimi pawl caah hin cun, Pathian pennak chung luhnak hi a fawikhawh chungin kan tuah awk a si ko. Sihmanhsehlaw khrihfabu chung ah a tawkzawn hmanh in zuding um ding cu a ruat in ka ruat kho lo. Cu bantuk cu Laimi Khrihfa a si cangmi hmanh nih an al lai tiah ka zumh” a rak ti. (History  of American Baptist Chin Mission Volume 1)

Hi kong hi Cope bawipa nih kawlram chung Mission riantuannak ah tuahvo ngeihtu Robbin a rak theihter i amah nih hi tin a rak ti ve “Vawilei cung pumpi tuanbia ah zudin a thatlonak kha hlannak in fak chinchin in hngalh a si cang. Culio i kan nih kan phung kan thlen ahcun hnulei kir a si” a rak ti. Cucaah Khrihfa nih zudin lo ding timi ruahnak hi cawnpiak hau loin mi kip thinlung chungah a rak thanchonak a si. A ruang cu:

 1.Bible ah zudin a thatnak a um lo.

Kan Chinram i a rami Missionary pawl hi Pathian riantuan an si bantukin Bible ca thate in a kherhlaimi an si. Bible chung i a ummi a tanglei hna hi tha tein a thei dih tu an si. Cu hna cu Pawl nih zu rit cu muihnak mi hna ziaza a si tiah a langhter ( 1 The, 5; Rom. 13).  Cun mihrut si ti hlah u” ti zawng in a ti. Cun “zu ri hlah u” a ti fawn. Cucaah zurit cu mihrut nih an tuahmi a si tinak a si. Holh dang in chim ahcun mifim nih zu an ri lo tinak a si.

 Cheukhat nih Mat. 24:43, Luk. 12:45, 1 Kor. 5:11,6:10, 1 Tim.3:8, Tit. 2:3, 1 pet. 4:3, 1 Tim. 3:3,8, Tit 1:7,2:3, hna cherhchanh in zudin cu a tha ko, zu rit tu a tha lo an ti. Cun Paul nih Timote kha na paw a fak lengmang mi kha an bomh nakhnga zu kha tlawmpal in rak ding ( 1 Tim. 5:23) a timi le Phungthlukbia 31:6 i “ lung a dong cang i ngaihchia lung rethei in a ummi kha zu cu va pe hna” a timi te hna le 1 Tim. 3:8 i khrihfa upa cu “ zu tam tuk a dingmi a si lai lo” timi kha “zu thlawmpal cu din a tha ko” ti in an ti ve.

Cucaah cu bantuk cu Bible kanmah duhnak in hrilhfiah hi sehtan tukforhnak phunkhat a si ti hi kan hngalh awk a si. Sehtan nih hin Bible hmang in mi kha a tukiforh ve hna Mtt. 4:4. Zeicahtiah Phungthlukbia nih cun zudin le rit cu chim lo zu cu a zoh in zoh hmanh kha a kan onh lo (23:31), ( Zu ri hlah u, zu cu nanmah hrawktu lawnglawng a si ko (Efasa 5:18). Cucaah miphun in siseh, pumpak in siseh, kanmah a kan hrawktu a simi thil a si caah ding hlah u tiah kan Missionary hna nih an rak kan tinak hi a si ko.

2.Anmah hrimhrim an ding lo.

Johnson nih Chinram Khrihfa zu din le din lo kong 1929 kum hrawng a rak buai lioah amah hmuhning a rak langhter ve. “Zureu siseh, zupi siseh, zuhui siseh, beer siseh zu phun paoh paoh cu a tongh in ka tong lo. Ka tongh bal lo caah a hlam zong ka hlam bal lo. Hi hi Khrihfa vialte nih kan si awk a si ti khan ka zumh i, cucaah ka hawi le Carson, East, Woodin, Strait le a dangdang hna nih Laimi caah zudin lo phung in an rak hruimi hna hi ka thangthat ngai hna. 1930 kum hrawng i Laitlang ah zuding phung in Khrihfabu dang dirh  an rak i timmi a rak si taktak lo kha Pathian thangthat awk a si” a rak ti. ( Cu lioah zu a za tawk din awnh in Mission kan sinah rak tuan u tiah a timi laitlang in an rak um). (History of American Baptist Chin Mission Volume 1, Rev. Dr. Van Bik lehmi p. 567 )

3.Kan miphun sining he aa pehtlaimi (contextual theology) cawnpiaknak.

Theology timi cu a cohlangtu asiloah a hmangtu nunnak he pehtlainak a ngei zungzal mi (contextual theology)a si ding a si. Phundang in chim ahcun kan miphun nunning le nihin ah kan khua le kan ram a sining (socio-political reality) hna he aa tlakmi (context) Bible kha kawl in le hngatchan in Pathian bia cu kan kalpi a haumi a si. Cucaah kan missionary hna nih kan miphun sining he aa tlakmi Pathian bia cawnpiaknak an tuahmi a si i, cucaah khrihfa nih zu ding hlah u an kan tinak a si. Hi bantuk cawnpiaknak (Contextual theology) hi pehzulh in Chin Khrihfa hna nih cawnpiaknak kan ngeihkhawh ahcun Khrihfa kan sinak hi tlinnak lei lam, kan panh chin lengmang tinak a si lai.

Zeicahtiah Theology kan timi cu nunphung (culture) le nitin kan tonmi thil hna he pehtlaihnak a ngei lomi asilo ahcun Pathian ram hi a tak in a lang kho bal lo. Cu leng ah Pathian sining tungtlang (principle) a langhter kho lo. Pathian sining tlungtlang (principle) ahcun dawtnak, zawnruahnak le midang nakin kan sideuh timi lungthin um lonak hna an si. Sihmanhsehlaw zudin nih a chuahpi cu ruamkainak le porhlawtnak, keimah ka sibik timi thinlung hna, buainak hna an si zungzal

4. Zu din cu zawtnak a chuahpi tu a si.

Medical Science pawl nihcun “zu tibantuk ritnak a hmang mi pawl hi sualnak siloin zawtnak tu a si” an ti. Mah ruahnak a chim hmasa biktu pa cu Jellinek a si. 1956 kum lio zong ah khan American Medical Association pawl nih ritnak a simi  a hmangmi pawl hna hi “sualnak long siloin zawtnak tu a si caah mizaw dang bantukin dawt le zohkhen kan hau” an rak ti.  Cucaah zudinnak nih hin zawtnak phunphun a chuahpi i cucaah zudin ruangah a thimi tampi an umnak hi a si.

Nihin ah zu a sermi pawl nih zu chungah Methanol an timi Camical an telmi tampi a um cang. Mah Camical a telmi zu phun din sual ahcun nunnak tiang a dih khomi a si. Nai hrawng ah Malysia i UN clinic pakhat a simi ATCS. nih June 10, 2013 ah a chimning ahcun Camical aa telmi Methonol an cawhmi zu ruangah minung 39 an thi cang. Mah a thimi lak ah 31 hi kawlram mi an si a rak ti. Cucaah zu hi Cozah nih theihpi lomi le Campany nih thate tuah loin sipuaizi caah private in an tuahmi tete tampi a um. Cu bantuk cu kan nih a dingmi pawl nih thleidan thiam a har caah kan caah thihnak tiang a rak si kho. Cu bantuk thil cu kan Missionary pawl nih tha tein an rak theih dihmi a si. Cucaah Chinmi kan caah zudin lo phung an rak kan serpiaknak a si.

Biatlang kawmhnak.

Pathian zangfahnak  le Missionary pawl an riantuannak thawngin nihin ah kan ram cu Khrihfa ram ti in auh a si. Khrihfa cawnpiaknak nih khan nunphung tampi a rak thlen. Sihmanhsehlaw nihin ah Pathian ram a tak in kan langhter khawh lonak le Pathian sining tungtlang (Principle) kan tlinh khawh lonak pakhat cu kan zudin hi a si. Cucaah Chin miphun kan ral nganbik cu Zudin hi a si. Hi zudin zia kan ngeihmi le kan zudin thiamlonak hi kan miphun thandon pakhat a si. Cucaah Biaknak lei  siseh, Uknak lei in siseh, NGO riantuantu  buu kip in siseh fakpi in kan doh chin lengmang a hau cang.