UKNAK LE BIAKNAK CU A DANGTE A SI

Minung nih nuncan ziaza thatnak caah le thanchonak caah kan i cawnpiaknak a hrampi cu mah le biaknak cio hi a si. Phundang in chim ahcun Biaknak cawnpiaknak timi hi thih hnu nunnak lawng siloin nihin nunnak zongah biapimi a si. 

Cucaah vancung pennak vawlei ah um seh timi hi minung nih vawlei ah duhdim tein kan nun khawhnak ding caah a si "kei cu nunnak kha an ngei i duhdim tein an ngeih nakhnga caah ka ra" (John 10:10). Cu bantukin ramkhel rian zong nih ram chung mi hna kha duhdim tein an nun khawh nakhnga aa tinhmi a si ve. Cucaah Biaknak le ramkhel rian hi tinhmi pakhat bantukin a kal timi an si. Sihmanhsehlaw tinhmi pakhat bantukin a kaltimi kan si nain kan cawh sual lonak dingah Bawi Jesuh nih LK. 20:25 chungah ralrinnak a kan pek. Cucaah Khrihfabu chan a dotdot in Biaknak lei upa hna nih Biaknak le ramkhel rian hi cawh sual lonak ding ah ralrinnak an rak ngei i a hman lonak zawn a um ahcun raltha tein an rak doh zungzal. 

Kan theih cio bantukin AD 131 tiang Khrihfa Biaknak cu ram uktu hna nih cohlan lomi Biaknak a rak si. Cucaah Khrihfa Biaknak ah a lutmi hna cu ram uktu Siangpahrang hna le nawlngeitu hna hremnak phunphun an rak tuar. Sihmanhsehlaw Cozah nih theihpi lomi Biaknak a si caah zeihmanh chim khawhnak le lehrulh khawhnak an rak ngei lo. An caah thim ding pahnih a um i hremnak kha raltha tein in khawh, asiloah Khrihfa Biaknak kha kaltak kha a si. Cucaah cu lio Khrihfa tampi nih an zumhnak a fehmi ruangah an nunnak liam tiangin Khrih kha an rak tanh. Cucaah cu canlio Khrihfa cu mah nunnak kha biapi ah chia loin Khrih ruangah nunnak a hlawtmi an a rak si.

Sihmanhsehlaw Constantine Siangpahrang a rak si hnu AD 313 ah Khrihfa pawl kha zalawnnak a rak pek hna leng ah AD 383 ah Khrihfa biaknak kha Cozah biaknak ah a rak cohlan tikah Constantine ukmi Rom rampi cu hmun kip ah Khrihfa an rak karh. Cucaah Siangpahrang cu an rak cawisang tuk hringhran i cu rungah Bible nawlngeihnak nakin singpahrang nawlngeihnak kha an santer deuh tiin culio Khrihfa kha sawiser an rak si. Cu tikah mipi nih Bible duhnak nakin an Siangpahrang duhnak kha an rak kawl deuh caah Cozah le Khrihfabu kha then khawh loin an rak um. Cu ruangah culio Khrihfabu cu a muih lio chan (The age of darkness) an rak ti.

Chan laifang (middle age) 1075-1294 kum hrawng a phak tikah Khrihfabu hruaitu cheukhat nih ram Cozah nih Khrihfabu chungah nawlngeihnak a rak ngeihmi hrawh awk ah fakpi in an rak doh. Ram uktu nawlngeihnak chungin chuah in Khrifabu nih mah kutke le mah thazaang mah khuakan lairelnak tein a dir khawhnak caah an rak i zuam. Asinain ngeihchiat ngai a simi cu Cozah a nawlngeihnak kha hrawh lawng siloin a hnu ah Khrihfabu nih ram Cozah cungah nawl a rak ngeih kha a si. Cu tikah Khrihfa hruaitu cheukhat nih Bible he a kalhmi a si tiah Khrihfabu kha remhthan duhnak thinlung an rak ngei.

Kan theih bantukin a bik in kum 1500-1600 hrawng kha Khrihfabu remhthan chan (Reformation period) a rak si. Cu ruangah 1521 kum ah Germany ram ah Lutheren Khrihfabu siseh, 1525 kum ah Swizaland ram ah Huldreih Zwingly hruaimi hna Khrihfabu siseh, 1533 kum ah Frace ram ah John Calvin hruainak in Presbyterian Khrihfabu le 1534 kum ah England ram ah England Khrihfabu (Church of England) hna rak dirh cio a si.

Cu bantukin Tipil Khrihfa zong hi min bunh in a dangte in kan rak um ve hi 1609 kum lio in John Smith le a hawi le minung 36 hna nih Netherland ram Amsterdam khua i tipil an rak innak in aa thawk ti cu mi tam deuh nih theih le hngalhmi a si. John Smith cu Khrifabu remhthan duhnak thinlung a ngeimi a si caah amah hruainak in an zumhnak langhternak an rak tuah. Cu an tuahmi lak ah pakhat cu “Cozah le Khrihfabu cu a dangte a si (Church and State separated) ti a si. Cozah le Khrihfabu cu a dangte a si timi hi tipil Khrihfabu nih nihin tiang ah kan i tlaihmi kan tlaihteng a si.

Zeicahtiah Khrihfabu cu tinhmi khat (common purpose) ngeih in aa pummi le khuasa timi kan si. Biaknak le uknak cu a dangte a si timi hi chim duhmi cu “zumhnak leiin aa khatmi sinak” hi chim duhnak a si. Cucaah zumhnak lei in aa khatmi sinak kha hmangin, kan vawlei caah le kan ram caah hmunkhat in riantuanmi buu kan si. Kan ram a thancho khawhnak dingah a hmanmi thinlung le ruahnak ngeih in tuahsernak in a langhtermi buu kan si. Mibu thanchonak a donkhamtu policy thalo le minung man ngeihter lonak (dehumanization) tuahsernak phunphun hna chungin dottlennak tuah kha Khrihfa rian a si (LK. 4:18-19) ti hi kan kalpimi a si. Cu bantukin ram Cozah cu ram chung minung pawl thatnak le thancho khawhnak caah tuanvo ngei biktu a si. Cucaah ram cozah le Khrihfabu cu ram thanchonak caah aa khatmi saduhthahnak a ngeihmi kan si ko nain a dangte in riantuantu buu kan si.

Cuti a si caah ram Cozah nih Khrihfabu a zumhnak le a tuahsernak cungah zeihmanh hnahnawhnak a tuah ding a si lo. Khrihfa nih zaalawng tein Pathian kan biak i kan thangthat khawhnak dingah a dirkamhtu a si dingtu a si. Cuti siloin uktu hna nih Khrihfa hna kha namneh in an um sual ahcun a hmanmi cozah a si ti lo. Cu bantukin Khrihfa zong nih Khrihfabu min in ram khel riantuantu hna he komh in khuakhan lairelnak tuah le riantuanti timh tuk ding a si lo. Kan tuah duh ahcun mah pumpak zalawnnak tu in tuah ding kan si. Cuti Khrihfa riantuantinak buu min hmangin kan tuah sual ahcun kan rak kal tawn ning khan lam kan pial tinak a si. Cu lengah zumhnak lei in thazaang dernak tampi a um lai.