KHRIHFA ZUMHNAK HUMHIMNNAK

“Sihmahsehlaw nan lungthin chungin Khrih kha upat u law nan Bawi ah ser u, ruahchannak nan ngeihmi kong kha, kan chim tuah u, an timi hna an um ahcun, zeitik caan paoh i chim kho dingin timhcia tein um zungzal u” (1Peter 3:14-16).

Bible nih hin Pathian a um, um lo ti fianternak a tuah lo. Amah belte Pathian a um lo a titu hna cu mihrut an si a ti hna (Sam 14:1). Asinain minung sinak lei in cun, Pathian a um lo a titu hna hi mi hrut cu an si lo. Fimthiamnak sang a ngeimi hna le ka fim tiah aa ruatmi lawngte an si. Cu hna sin ahcun kanmah bantuk mi sawhsawh nih zeitindah kan zumhnak fianternak cu kan khawh lai. Asinain hi rian hi zumtu vialte kan rian a si fawn.

Hlan liopi in Pathian a um lo a timi hna hi an rak um cang. Cahlun chan Judah pawl Babylon sal an tan lio ahkhan mi ramdang ah an um caan a rak sau tikah Marduk pathian nih an nun a rak uk tuk hna (influenced). Cucaah Pathian a zumtu lak ah cheukhat cu Pathian nakin Baal hi a thawng deuh tiah an rak ti. Cu tik-ah Ahab nih Camel tlang ah prophet vialte a auh hna i “Baal cu Pathian a si nan ti ahcun zul u, cu Jehovah Pathian kha a si nan ti ahcun zul u” a ti hna. Cu tikah Profet Elijah nih “kan biakmi pathian cio hi Pathian tak a si le si lo kan i zuam lai” a rak ti hna (1 Singpahrang 18:39). Cu tikah mipi nih “Bawipa hi a rak si” an ti.

Syria singpahrang Ben-hadad zong nih “Israel Pathian cu tlang pathian a si” a ti. Asinain Israel miphun lakah zumh awktlak tein Jehovah Pathian kha fek tein a rak tlaihmi an um ve. Cu hna sin ahcun prophet nih “Jecop tefa hna, ka bia kha ngai tuah u. Keimah cu nan Pathian ka si. Nan tar in nan tluak par tiang kan zohkhenh hna lai. Keimah nih kan ser hna i kan zohkhenh hna lai kan bomh hna lai i kan chuak hna lai” a ti. “Aho he dah nan ka tahchun lai, keimah bantuk aho tal a dang an um maw” ti hna. Jehovah cu Pathian um chun a si a ti (John 17:3, sam 83:18).

Babylon sal an tan hnu zongah khan Greek pawl nih an rak pen than hna i Greek biaknak le nunphung nih khan an nun le an khuaruahnak hna kha a rak uk tuk (influenced) than hna. BC 63 ah Greek kha Rom nih an tei hna i cu tikah biaknak lei zalawnnak a um ko nain Rom nunphung le khuakhan lairelnak phung hna nih an cungah nawl a rak ngei (influenced) than thiamthiam. Cu tikah an nunning an rak cawnmi a tam. Cucaah an sal tannak in an rak kir ahkhan an biaknak sersiam thannak fakpi in an rak tuah.

Khrihfa hremnak a chuak i hmun kip ah an i thek hnu khan zumtu kha an rak karh ngai. Asinain a buai ngaimi cu Gentile pawl hi nawlbia an zulh ve a hau ti kha a si. Cu a buaitermi hna cu Farasi pawl an si. Cu ruangah Jerusalem ah tonnak an rak ngei (Lam. 15). Cu tikah Peter nih Gentile Khrihfa pawl cu fakpi in a rak dirpi hna. “An phor khawh lomi thilrit an liang cungah chonh ding a si lo. Kan phung bantukin Gentile pawl nih cuarpar an i tan ve hrim awk a si kan ti hna ahcun cucu Pathian hneksak a si” a rak ti hna. 

Cu bantukin Sadusi pawl zong kha Khrihfa zumhnak fakpi in a rak dotu an si. An nih cu tlangbawi phun an si. Jesuh chan lio i Jerusalem Temple a thianh lio zong ahkhan anmah pawl kha temple zohkhentu an si lai tiah an zumh hna. Cun Sanhedrim ah a tangmi an si. A sinain thih hnu thawhthannak an rak zum lo. Cucaah Bawi Jesuh kha unau pa pasarih hna nih nu pakhat an thih taknak kong ah biahalnak an rak tuah. “Thawhthan nih ah aho nupi dah a si lai” an ti. Bawi Jesuh nih “Pathian thilti khawhnak nan thei lo i, mithi cu nunnak i nunter than an si tikah vancung mi bantuk an si lai. Thitumhnak a um ti lai lo” a ti hna (Mtt. 22:23-31, Mtt. 16:4).

Cucaah Bawi Jesuh nih Khrihfa hi Cenghia lak ah turun bantukin thlahmi nan si. Cucaah rul bantuk in va fim ulaw thuro bantukin va nem u” a ti (Mtt. 10:16). Cucaah Khrihfa hi kan zumhnak lei kan dirhmun ah dotu tampi kan ngei. Cucu hlan chan in nihin tiang zumhnak lei kan pa le nih an rak dirkamh zungzal.

Nero siangpahrang chan zongah khan Rom khua a serthan a duh caah mei in a rak khangter hna. Asinain mipi lung tlin lo a phan caah Khrihfa pawl nih an duah tiah a rak phuh hna. Cu ruangah Khrihfa rem lonak a rak karhter. Khrihfa pawl nih Hell kong an ni cawnpiaknak in an chuakmi a si a rak ti.

AD 410 lio zongah Visigoths miphun nih Rom khuapi kha nithum le zan thum an rak doh hna i kum 1000 chung an sersiammi an khuapi cu zanthum ah an hrawh dih. Cu tikah Rom Siangpahrang Decius (249-251) nih “Rom a sunghnak hi Khrihfa cawnpiaknak ruangah a si a rak ti. An nih cawnpiaknak cu santlai lo, sal pawl nun dan a si. Khatlei biang an nin benh ahcun khatlei kha chawn than hna. Cun na ral kha va daw u tibantuk cawnpiaknak an ngei i hi bantuk cawnpiaknak hi mi nauta nunning a si. Cu nih cun kan ral lehrulh duhnak le ralthatnak kha a zorter. Cucaah Rom ram dirhthannak dingah cun Khrihfa zumhnak hi hrawk hmasa a hau” a rak ti.

Cu kong cu Volusianus nih a theih tikah Marcellinus sinah ca a tial. Marcellinus nih mah bia lehnak caah Augustine a fial. Cu tik-ah Augustine nih Khrihfa zumhnak humhimnak caah “Pathian khuapi” (the city of God) timi ca a rak tial. A cauk cu volume 22 tiang a si i volume 1-11 tiang kha Rom ram a rawhnak cu Khrihfa pawl ruangah a si lo, a chung um mi minung thatlonak rungah a si timi kong a si. “Rom mi pawl hi nuam duhnak lungthin an ngei tuk cang. Cu lengah an eihmur (corrupted) tuk fawn” a rak ti. Volume 12-22 kha Khrihfa zumhnak humhimnak a si.

Church fathers chan (patriarchal period) chan zongah Khrihfa le zumhnak dotu tampi an rak um.   Hi chan hi AD 500 in cathar (News testament) an tial hnu tiang kha a si. Hi lio chan hi Khrihfa tuanbia ah a biapi ngaimi a si. A ruang cu cawnpiaknak phunphun nih a buaiter ngai hna. Cucaah zumtu tampi cu an zumhnak vaivuan in a rak umter dih hna. Cu hna cu…

Pakhatnak ah Irenaeus nih “Jesuh cu Pathian thil ser a si. Cucaah um hramthawk a ngei, zungzalmi a si lo” a ti. A sullam cu Pathian taktak a si lo tinak a si. Cu hnu ah Apion nih “Jesuh cu minung a si. A nu le a pa zong kan theih. Asinain thlarau nih umpimi a si. Pathian thilti khawhnak in rian a tuan. Asinain Pathian a si lo” a ti. Doceticzong nih “Jesuh cu minung taktak a si lo. Thlarau tiksa bantuk in a rak langmi a si” a ti. Cu hnu ah Apollinarian cawnpiaknak kha a hung chuak than.  Hi pa nih hin minung kha pathum ah a then i cu hna cu, taksa, thlarau le thinlung an si. “Jesuh cu minung taksa a ngei i minung thinlung a ngei. Asinain Pathian thilti khawhnak nih a thinlung ah hmun a rak lak. Cucaah Jesuh cu cheu thum ah cheukhat lawng pathian a si” a ti. Cu hnu ah Nestorian cawnpiaknak kha a hung chuak than. “Mery kha Pathian bia a pawi a ti. A hrin hnu ah rawl a ei, minung sining in a thang. Cucaah kei cu ka biak kho lo” a ti.

Kha vialte cawnpiaknak chungin zumhnak hman phuan kho dingin le biafun tuah kho dingin Nicene tonnak kha AD 325 ah an rak tuah. Cu tonnak ahcun an cawnpiakmi vialte cu a hman lo an rak ti i zumhnak hrampi (Nicene creed) an rak tuah. Kha bantuk ceihmainak a umnak cu Bawi Jesuh Khrih a thih in a thawhthan hnu tlawmpal in a si cawlh cang. Apostolic biaphun ahkhan 80% cu Jesuh kong a si i “Pathian sinak a ngeimi a si” ti kha a si.

Chan laifang (medieval) zong ahkhan Khrihfabu chungin Bible cawnpiaknak he a karhmi tampi an rak um. Khrihfabu ah nawlngeihnak a rak sang tuk (Papacy).  Rom ram hmun kip ah uktu bawi ngei hmanh hna sehlaw Khrihhfa ram a si ahcun Khrihfa nawlngeihnak tangah an kum a herh. Cucu Khrihfa bawinak ram (Christendom) an ti. Culio ahcun Khrihfa hruaitu nawlngeihnak kha Bible nawlngeihnak in a sang deuh ti a si. Khrihfabu cu Noah lawng bantukin tahchun a rak si i a chung ummi vialte khamh an si lai ti kha a si. Khrihfa khuakhan lairelnak kha hohmanh al khawh a rak um lo. Cucaah zumhnak dik an kalpi kho ti lo. Khrihfa nun caan ziaza kha a rak rawk ngai.

Cucaah Khrihfa remh thannak a hung chuak. Cung ruangah Martin Luther nih khrihfabu kalpi ning hmah lo tiah a ruahmi hna kha a rak tial i Wittenberg biakinn vanpang ah a rak tar. Asinain a cawnpiaknak kha ngol dingin an rak ti. Cu tikah “ka cawnpiaknak hi Bible he aa karh ahcun ka chim u. A hman lo taktak ahcun mei ah ka peih ko lai” a rak ti hna. Asinain “Bible he a karhnak cu a um lo, nain Khrihfa nawlngeihnak na bur” an rak ti. Cu tikah Martin Luther nih “Bible he a karh lo ahcun Bible hi ka zumhnak hngaknak hrampi le nawlngeitu sang bik a si ko lai. Hi ka ah ka dir bawipa ka tanpi ko” a rak ti. Hlan zumhnak lei kan pa le hna hi thih hngamh in Khrihfa kan zumhnak hi an rak dirkamh zungzal.

Cu hnu ah Enlightenment (1685-1815) chan a rak phan. Science lei fimthiamnak cu van tawngin a rak thang. Minung fimnak le khuaruahnak “reason” cu cawisan a rak si. Cucaah “age of reason” an rak ti. Cu ruangah vawlei ah thil thar tampi a rak chuak. Enlightenment nih a kenmi cu nawlngeitu ralchan duhnak lungthin le ralchan ngamnak kha a si. Cu rungah 1789 kum ah France dothlennak (revolution) a hung chuak. Cu dothlennak (Revolution) cu Khrihfa sin zongah a rak phan.

Zeiruangah tiah fimnak le thiamnak thanchonak (science) nih khan hlanpi in Khrihfa nih a hman tiah an rak i cawnpiak tawnmi hna kha cipcir tein kherhhlai duhnak thinlung a rak ngei. Tahchunnak ah vawlei cu a pum, ni nih vawlei a her tibantuk hna kha science thiamnak hmangin an rak kerhhlai than tikah vawlei cu a per lo, nika nih vawlei a hel lo ti kha an rak hmuh. Cu bantuk thil hna ruangah biaknak kha hngatchan duhnak thinlung ngei ti loin minung fimnak le thiamnak ah hngatchan duhnak thinlung an rak ngan chin chin.  Biaknak cawnpiaknak cu a hman lomi le minung thanchonak donkhamtu a si ti ruatnak an rak ngei.

Cu ruangah pathian a zumlomi (atheist) tampi an rak chuak. Anmah nih hin biaknak timi hi vawlei ah tih a nung bikmi a si tiin an ruat. Zeicahtiah biaknak min in vawlei ah buainak tampi an chuah an ti. September 11,2001 lioah muslin terrorist pawl nih world trend centres an rak doh hnu chinchin khan cun biaknak a zumlotu an rak karh chinchin. “Pathian zumhnak hi a hrutmi le theihhngalhnak tlawm ruangah a si” an ti.

Cun chan laifang (Medieval age) nih khan a kenter chihmi cu secularism hi a si. Cucaah fimthiamnak sang a ngeimi paoh nih biaknak an ral chan. Eg 1859 lioah Darwin nih “On the origin of species” timi a tial. Minung cu zawng phun khat in mui duhsak tein a rak thlengmi kan si a ti. Cu hlan cu Pathian nih vawlei a ser timi hi an rak cohlan ciomi a si ko. Asinain a poinak pakhat cu Darwin nih hi kong a tial lioah, Biaknak ralchannak a fak lio a si. Cu lawng si loin mi nih tuaktan bal lomi science lei khua tuaktannak hmang in thilthar chuahpi hi fimthiam cawnnak thanchonak “education” pakhat ah an rak ruat. Cucaah Darwin tialmi hi theory pakhat bantuk in sianginn ah cawn a rak si. Cu konng cu nihin kan fale nih an cawn tikah a hnulei kong (background) hngalh loin a hmanmi ah a ruatmi a tam canng.

Karl Marx nihcun biaknak hi namchuk in a ummi hna thawhter thannak le mirum pawl (Capitalist) caah tihnungmi, midang cungah nawlchuahnak hman rua men in a ruat. Sigmund Freud nihcun biaknak cu anmah caah dirhmi, theihfiang lo ngaimi cu Pathian ti in an ti. Biaknak cu zapi lungthin a buaitertu in a chim. Daniel Dennet nih (Amah hi new atheist a si) biaknak cu minung nunnak ah thinphannak himlonak nih a hrinmi a si tiin a chim (Feeling of existential insecurity). Richard Dankins zong nih minung umtinak nih a hrin menmi in a ruat.

Cu tikah Pathian a um lo a titu le biaknak sawisertu hna lehrualhtu minung tampi an rak chuak ve. Kan zumhnak hi a hmanmi a si ti kan chimfiannak hi Christian apologetic ti a si. Bible chungah hmun 17 ah kan hmuh. Paul hi Khrihfa zumhnak fiantertu ngai pakhat a si. Cucaah amah zong nih “ruahchannak nan ngeihmi kong kha, kan chim tuah u, an timi hna an um ahcun, zeitik caan paoh i chim kho dingin timhcia tein um zungzal u” a ti(1Peter 3:14-16). Paul nih a zumhnak fianternak a hman bikmi cu, Khrih a hngalhfiannak kha a si “Ka zumhmi kha ka hngalh” a ti (2Timo. 1:1-2). Amah hi a tuahbia kan zoh tik-ah fimthiamnak sang ngaimi a si ko. Asinain Khrihfa dotu le altu, zumlotu sinah a zumhnak fianternak cu a fimthiamnak kha si loin Khrih a hngalhfiannak tu kha a si deuh.

“Vawlei a ser hramthawk te khan, Pathian nih cun hmuh khawh a si lomi a sining, zungzal hmunmi a thawnnak le a Pathian sinak kha Jesuh in fiangte in a langhter (Rom 1:20). Cu a langhtermi cu fiangte in hngalhfian kan herh. Cu theihfiannak cu minung kan thilti khawhnak in a si lo. Thlarau nih kan thinlung innka hung in Pathian cu theihhngalh khawhnak a kan pek. Hika zawn hi zumh lotu nih an theihthiam tawn lo.

Pathian sining hi minung nih hngalh dih khawh a si lo. Pathian nih taksa sinak Jesuh in le Thlarau in aa phuan zat lawng kha kan hngalh khawhmi a si. Minung theihthiamnak zat aa sersiam kha a si ko. Cucaah Pathian cu minung khuaruah khawh zat in kawl khawh le hngalh a si lo. Minung nih kan hngalh khawh zat le chinchiah khawh zat lawng nih Pathian sinak a tlinh lo. Pathian cu minung hngalh khawhnak pinlei ah sining a ngeimi a si.

Cucaah Pathian a um lo a timi hna le a zum lomi hna nih an khuaruah khawhnak tiang lawng hmangin Pathian a um lo ti cu a hman lomi a si. Cucaah Thomas Aquinas nih “zumhnak tel loin fim hi a tling lo” a ti. Martine Luther zong nih “minung khuaruah khawhnak (reason) cu san tlaimi cu a si ko nain Pathian kong ah biachahnak tuahtu dingah cun hman lo ding a si a ti.