KAN CHUAH KEHNAK

Biahmaithi

Chuntei chuahkehnak cu hlan ah a tu Tawngvaa le Phauvaa aa tonnak tlangcung in aa thawkmi a si. Simpi timi cu mi min a si i unau pahnih an si i a upa min in chuanmi min a si. Chuntei phun cu thenthum ah then a si. Cu hna cu Lungpi Chuntei le Camchung Chuntei le Mesih Chuntei hna a si. Kan nih hi Lungpi Chuntei kan si. Lungpi Chuntei hi Duh Mang hrin kan si. Chun Tei nih nih fa 4 a ngei hna i Duh Mang, Nah Tling, Cang Khual, No Lian an si. Duh Mang nih hrin sor chungin Hmung Cin an timi pa hi Aive khua ah khua a rak sa. Amah nih Vankhawng bawinu Pi Iang Zing a rak thit. Pu Hmung Cin le Pi Iang Zing hna nih Pu Tial Bik le Pu Len Hmung an hrin hna. Pu Hmung Cin nih a rak thih tak hna i Pu Tial Bik le pu Len Hmung cu ngaktah an rak si. An pa a thih hnu in Len Hmung cu Vanha khua ah a um.

Sunthla ral nih Hniarlawn khua an rak doh. Cucaah Famcin chung in Pu Khen Ci cu Hakha khua ah a rak zaam. Sangpi chung pa Pu Khen Uk sinah a rak lut. Pu Khen Ci cu Hniarlawn khua ah ka kirthan lai a rak ti i Pu Khen Uk nih cun na kir lai lo, Tial Bik a nu Pi Iang Zing kan thitpiak lai a rak ti. Cuti cun a rak thitpiak. Pi Iang Zing cu ruah lopi in Pu Ral Kham a bawi lioah ka kir lai a rak ti. Cutik ah Pu Rung Hmung nih Pi Iang Zing cu na kir lai lo unau a simi pei kan si cu,  Dongvaa khua ah um u law pawcawmnak zong a fawi, sa le nga zong a tam, thawh le khuaimi zong nan awl dih lai a rak ti. Cuti cun Dongvaa khua ahcun khua an rak sa.

A. Pu Tial Bik

Cu lioah Tial Bik cu ngakchia te a rak si rih i a nu cu Dongvaa ah a rak zulh ve. Pu Len Hmung nih Vanha khua in a rak dong tawn an ti. Asinain a upa sin ahcun caan sau um duh loin Dongvaa ahcun a kirthan tawn an ti. Cuti cun Dongvaa khua ahcun khua a rak sa. Mah lio hrawng ahhin Bawinu ah ngahring a dawimi hna le ngatafuan a kawlmi hna Dongvaa pawl cu Sakta nih an rak tlaih tawn hna. Cuti cun tlanhthannak caah vok le ar an rak liamter tawn hna. Cu kong cu Hakha ramuk bawi Pu Rung Hmung an rak theihter i Pu Rung Hmung nihcun Hakha le Sakta hi aa ralmi kan si zungzaL. Cucaah Dongvaa nih Sakta bawi thi hna ulaw tha lai a rak ti hna.

Cu tikah Sakta bawi a thi kho hnga ding cu hodah a um an rak ti i Pu Tial Bik lawng nih a thit khawh hna lai ti a rak si. Cuti cun Sakta Sawmhal chung bawi Pu Tial Khual fanu Pi Par Tang an rak thitpiak. Khua mi nih Pu Tial Bik cu nihlawh le satil pawl an rak liampiak. Pi Par Tang cu a pa nih khuangtan maw na duh deuh salpum dah a rak ti i a hawi le nih khuangtan cu zeidah na tuahnak lai, salpum i thim deuh ko an rak ti. Cucaah Pi An Hruai le a nu a ratpi hna ti a si. Pi An Hruai le a hawi nu (Ram Ung nu) he lo an kal lioah hlei cungin a tla i a thi an ti. A kenghri rual he Phaizawng khua taw ah an hmuh an ti. Thawng an rak thanh ko hna nain a caan a rauh tuk caah Dongvaa nih an hlam ti lo an ti.

Sawmhal chuahkehnak: (Sakta Pu Ram Hmung chimhmi)

Hlawn Ceu a pa cu Thian Hlun a si. Thian Hlun nih fa pahnih a ngei hna. Mang Sawi le Dam Ha an si. Mang Sawi hi upa deuh a si. Mang Sawi nih a nau Sawm Ha cu kan nih cu thingram kan ngei lo caah kawl kan hau a rak ti. Cuti cun thingram cu an rak kawl. Asinain hmunkhat ah an rak kalti lo. Mang Sawi cu sumkhar le arbawm tem chih in timit ti hnar in a fenhter hna i a hnu in a rak zulh hna. Sawm Ha tu cu ngakchia deuh a rak si i bawihram lungkua ah La Nam pa Tin Thei nih a hmuh. Khuapi Khup Sawn pa inn ah a phanhpi an ti. Khuazing fa a si tiah an rak ruah. Sawm Ha nihcun Lau Nu a rak thit. Launu phun cu atu Mangkheng khua ah an um rih ko. Fa pathum an ngei hna i Rum Ca, Bawi Al, Mang Thar, Cung Cin a rak hrin hna.

Cu lioah Sakta khua ah Famcin chung nih Sakta khua cu kum 300 tiang an rak uk hna. Famcin bawi nih cun sakhua caah vokvun a rak lak hna i a thau tiang a rak hawk chih dih tawn an ti. Cucaah an duh lo i amah um lo kar ah khuapi khua um Sawmhal Bawi Al bawi tuanpiak dingin an rak put an ti. Bawi Al nih Mang Thar, Lawngler, Ngun Mang, Lul Mang, Cung Nung a rak hrin hna. Bawi Al fapa upa bik Mang Thar a hrin thlak nih Sawmhal phun tiah an rak i ti. Upa fa an rak si caah bawi an rak tuan zungzal. Sawmhal lawngler chung Sawmhal Nguntual chung Sawmhal Lulmang chung tiah an rak i ti. Mi dang nihcun Sawmhal an rak ti ko hna.

Sawmhal Lawngler chung

1.     Bawi Al (khuapi ah putmi)

2.     Lawngler (min khirhthanmi)

3.     Sang Cem (min kirtermi)

4.     Mang Hlun

5.     Za Er (min kirtermi)

6.     Sang Cem (min khirthanmi)

7.     Hlawn Kual

8.     Ral Kulh

9.     Za Er (min khirthanmi)

10.  Zam Hnin

11.  Ni Peng (Mah hi Pu Tial Bik Sakta a thiat hna caah fianternak ka langhtermi a si)

Pu Tial Bik hrin

Pu Tial Bik le Pi par Tang nih fapa 4 le fanu 2 an ngeih hna.

(a). Pu Tum Nak

(b). Pu Khua Hmung

©.  Pu Lai Huat

(d).Pu Sang Hlei

€.  Pi Ar Khup

(f).Pi Siang Mang hna an si.

(a). Pu Tum Nak

Paau phun chungin Pu Kaang Chuak nih Dongvaa ngakchia minung 15 Rumnu tipi leiah a kalpi hna. Rumnu tili cu ti an nawiter i nga an tlai ti a si. Hlan ahcun nga a tam caah ti nawiter in tampi an rak tlaih tawn. Cu a nawimi cu Phaipha ram tiang a rak phan. Phaipha bawi Pu Ngun Ceu nih Riasih khua an si ko lai a rak ti (Hlan ahcun Dongvaa khua hi Riasih khua an rak ti). Cuti cun ngakchia 15 cu a rak tlaih hna. Cu ngakchiah chanh dingin Dongvaa khua in Sangpi chung Pu Mar Kham an rak thlah. Pu Ngun Ceu nihcun bawipa Mar Kham na rak ka tlawng maw a ti i vok a tha i zupu a dah ti a si. An tlaimi hna ngakchia lak ah Pu Tial Bik fapa Pu Tum Nak aa tel ve ti a thei i Tum Nah le a fanu Ni Can cu hmun khatte ah a dangte in rawl a rak eiter hna an ti.

Cun Pu Ngun Ceu nih Pu Mar Kham cu Tial Bik fapa Tum Nak caah ka fanu Ni Caan nan thit ahcun ngakchia ka rak thlah hna lai a ti an ti. Pu Mar Kham nih khua kan va khang hmasa lai a rak ti. Cuti cun Pu Mar Kham cu Dongvaa ah a rak kir i khua an khan tikah Pu Tiak Bik nih Thianhlun bawi cu mi tangkha an si a rak ti i a duh lo ti a si (Mi tangkha ti sullam cu an va le nih sau nunpi loin an thih tak tawnmi hna auhnak a si). Asinain khua upa hna nih khan kan fale luatnak caah thi ko an rak ti. Cuti cun Pu Tum Nak caah cun Pi Ni Caan cu an rak thit. Fa pakhat te an rak ngeih i an chim bantukin Pu Tum Nak cu sau nung loin a rak thi. Pi Ni Caan cu Pu Tum Nah a thit hnu in va 8 tiang a ngei than i an thih tak dih tiah an chim tawn. Amah Pi Ni Can tu cu a mit khua hmu lo tiangin a nung an ti.

(b). Pu Khua Hmung

Pu Khua Hmung cu Hakha Sangpi chung bawi Rung Hmung fanu Pi Re Re an rak thitpiak. Asinain fa ngeih loin an rak i then. Sangpi chung thiamthiam Pi Ngai Sung an rak thit than i Pu Kil Dun, Pu Tum Ceu, Pu Sum Dai, Pu Khim Er le Pu Khen Kung, Pi Ni Hai le Pi Sui Zing an ngeih hna. Pu Khua Hmung hi 1917 lio Lairal a thawh lioah ahkhan Lai ralkap pawl cu an rak sungh caah mi tampi an rak tlaih hna. Cu lioah khan Dongvaa khua in Pu Sui Kio he an rak tlaih ve hna. Minkin thongah kum 10 tlak ding an rak si nain an zangfah than hna caah kum 3 lawng an rak tla.

(1). Pu Kil Dun cu Pi Tum Thluai an i um i Pu Hrang Dun, Pu Hmawng ThawTial Dun pa Pi Ha Zing cu Pu Cung Ling he an ni um i Pi Tial Dawi le a nau le hna khi an fale an si. Pi Sui Vang cu Pu Hai Hnin he an ni um i Ceu Hlei le a nau le khi an fale an si.

(2). Pu Tum Ceu le Pi Khuang Doi (hlawnthi) nih Pu Dar Er, Pu Sui Vung le Pi Sui Zi an hrin hna. Pi Khuang Doi a thih hnu in Pi Hai Cia he an ni um thian i Pu Chia Hrek le Pu Than Dun a hrin than hna. Pu Chia Hrek cu Pi Khuang Ci he an ni um i Pu Thio Mang, Pu Tluang Khum, Pi Hnem Sung le Ca Len sung an hrin hna. Pu Than Dun nih Ni Kil, Tum Bik, Ngun Cia, Dang Thlua Zing, Joel, Be Be a hrin hna.

(3). Pu Khen Kung fale cu Pu Hrang Dun le a far le an si. Kalay Myene Hanta Wuati ah khua ah an um tawn.

(4). Pi Sui Dim cu Bualfiang ah va a ngei i Pu Than Cung, Pu Dar Luai le Pi Bawi Hliang a hrin hna. Pi Bawi Hling le Pu Cin Zah nih Pu Biak Kham an hrin i Kyairinn ah khua a sa.

(5). Pi Ni Hai cu Pu Tawk Ling he an i um i Pi Mang Tiak, Pi Ngun Kai, Pu Ngun Er, Pu Hram Hu, Pi Thluai Iang, Pi Sem Cuai le Pi Leng Zi an hrin hna. Pi Ngun Kai cu Pu Za Peng he an ni um. Pu Ngun Er cu Pi Zing Hlem (Buanlung) he an ni um. Pu Hram Hu cu Pi Sang Ruang he an ni um. Pi Thluai Iang cu Pu Hrang Vung he an ni um. Pi Sem Cuai cu Saya Kyi Sang Kio he an nih um. Pi Leng Zi cu Pu Lian Ling he an ni um.

©. Pu Lai Huat

Pu Lai Huat nih Pu Than Kip a hrin. Pu Than Kip nih Pu Uk Hlei a hrin. Pu Uk Hlei cu Pi Zam Thai he a ni um i Pu Mang Tong an hrin. Kalay Myene Tazakung pong Tuanchawng khua ah an um.

(d) Pi Siang Mang

Pi Siang Mang cu Dongvaa Sangpi chung Pu Sui Kio he an ni um i Pi Ngun Tiak an hrin. Pi Ngun Tiak cu Sakta (Sawmhal bawi) Pi Tial Hmung nih a thit i Pi Ngun Meng le Pu Ram Luai an hrin hna. Sawmhal an chuahkehnak cu cunglei ah ka langhter cang. Pi Ngun Meng cu Capt. Pu Hei Er he an ni um i fanu Pi Sui Zi an hrin. Pu Ram Luai cu Hakha Sangpi chung bawi Pu Mang Kio fanu Pi Ngun Ci he an ni um i Pu Van Hmung le a nau le an hrin hna.

(e) Pi Ar Khup

Pi Ar Khup cu Pu Tial Khua (Cinzah) nih a thit. Lai ral lioah Tinnam khua Mara ram ah an zam i an rak kir ti lo. Fa pathum a ngei hna. Pu Ni Tu, Pu Van To le Pu Hrang Hlun, Pi Tial Phong le Pi Mang Cuai an ngeih hna.

(f). Pu Sang Hlei

Pu Sang Hlei cu Aibur khuami Thangeng chung bawi Pu Lian Mang fanu Pi Tin Zing he an ni um. Thangeng chung hi Leitak chuak an si. Pa 6 chuak an si i cu hna cu Run Lian, Lian Bawi, Bawi Ting, Bawi Hniar, Thor Pa, Mang Lung hna an si. Thor Pa hrin hi a cheu nih Thantlang Lian Chin hrin chung an si a timi zong an um. Mah hna chung hi rocotu an si. Pu Lian Mang hrin chungin atu Pu Ngun Uk, Pu Ceu Mang hna khi an si. Pu Sang Hlei cu kum 1920 lio Pu Sui Kio le Pu Khua Hmung hna Minkin thong an rak tlak chungah temporary in ram uk bawi zong a rak tuanpiak hna. Amah temporary chief a rak tuan lioah Mirang Cozah nih Lautu peng surngen, Thangaw, Hnaring lei ah mirang he doh loin rem dingah mirang Cozah nih an rak kalter. Remnak a tuah dih hnu ah mirang Cozah nih min thatnak ah meithal phir pakhat an rak thenh. Pu Sang Hlei le Pi Tin Zing nih Pu Sui Mang, Pi Mang Thluai le Pu Tial Mang an hrin hna.

(1). Pu Tial Mang cu ralkap a tla i Maopin khua ah damlonak ruangah a thi. Nupi a ngeih manh lo.

(2). Pu Sui Mang

Pu Sui Mang cu 1917 kum ah a chuak. Pi Par Iang (Buanlung) he an ni um i Pu Tial Bik (min khirhthanmi), Pu Ngun Zam, Pu Zam Er, Pi Mang Can, Pi Hram Iang, Rev. Za That, Pu Pek Hmung le Pu Cung Luai an hrin hna. Pi Par Iang a thih hnu in Pi Ngun Par (Phaipha) he an ni um than i fapa pakhat Pu Kap Cung Thang ngei. Pu Sui Mang cu Kalay myone Kyairinn khua ah a tar hnu ah a pem i 10-2-1019 ah ah a thi. Kum 102 a kan nunpi. Pu Sui Mang cu Pi Par Iang he an ni um hlan ah fanu pakhat Pi Hlawn Cuai lenfa in a rak ngei. Kalay Myone Thazakung ah khua a sa. Pu Sui Mang cu Pathian nih a zaangfah i tuchin fapar chan tiang a dammi a si. Pi Hlawn Cuai nih Dawt Hning a hrin, Dawt Hning nih Van Dawt a hrin, Van Dawt nih Filip a hrin. Filip hi fapar a hmunh manhmi a si.

Pi Par Iang cu Buanlung Pu…. Le Pi Chia Kil an fanu a hning bik chantu a si. Unau 4 le ta pakhat a ngei hna. Cu hna Pi Sui Hluan (Tial Kar nu), Sui Vang nu, Pi Ken Har (Kawng Hei nu) le Pi Hram Thluai (Thla Hre nu) hna an si. Pu Chan Uk nih Pu Thang Chin Lian, Pu Mang Cung, Pu Pa Hning, Pu Lian Mang, Pi Ngun Tang le Pi Thar Par an si. A hning bik pa cu a thi. Cucaah a min ka langhter ti lo.

Pu Sui Mang hla: Mei bang kan ci pet le um bang kan ruang zam hi um te khun kan dawt pahar hning chan, phuntung cungnung than te law. 

Aruang cu Pu Tial Bik nih Sakta bawi Sawmhal chung a thit hna. Cun Sang Hlei nih Aibur bawi Thangeng chung a rak thit hna. Pi Mang thluai cu Phaipha bawi Tial Ling nih a rak thit. Cun Sakta bawi Sawmhal chung thiamthiam Tial Hmung nih Ngun Tiak a rak thit. Cun Sui Mang nih Buanlung bawi Khenglot chung Pi Par Tang a rak thit caah a chunbannak hna a si.

(3). Pi Mang Thluai

Pu Sui Mang le Pi Mang Thluai an ta far tein an i thlakmi a si.

Pi Mang Thuai cu Phaipha thianhlun bawi Pu Tial Ling nih a thit. Fapa pathum le fanu pahnih a ngei hna. Cu hna cu Pu Ngun Ceu, Pu Lian Kung, Pu Hniang Mang, Pi Bawi Nawn le pi Tin Meng an si. Pi Mang Thluai man caah Pu Tial Ling nih ram a manh I nihin tiang Sui Mang ram tiah min sak in theihhngalh rih a si.

Pi Mang Thluai hla: Laicin sempi takhen tial hram aw, lung thli duh tum kheng ai ci, darlu chin puan cung kai mei bang thangzam hialmal, mangzing ka nu e bawi sin ka an sang ve lai. A ta Pu Sui Mang nih puanpar a kaiter lio phuahmi hla a si.

(1). Pu Tial Bik nih Pi Khuang Hniang a thit i Pu Peng Cin, Mang Bik Lian Sang Tin Uk le farnu pakhat an ngei hna.

(2). Pu Ngun Zam nih Pi Hlawn Cuai a thit i Pi Ngun Iang an hrin. Pi Hlawn Cuai nih a thih tak hnu ah a nau Pi Hlei Iang he an i um than i pa Ral Kung le Tluang Zam an ngei hna.

(3). Pi Mang Can cu Pu Chan Thlau he an ni um i nu Akyimah le Angemah, Pa Chan Thun an ngeih hna.

(4). Pi Hram Iang cu Pu Phun Kar he an ni um i Pu Tuan Za Thang, Pu Hram Cung Bik, Pu Thong Uk Bawi, Pu Kam Lian Bawi le Pi Par Tang an ngei hna.

(5). Rev. Za That cu Pi San San he an ni um i Pu Thla Peng, Pu Biak Cin Mang, pa Thawng Tha Len le Cung Bawi Lian an ngei hna.

(6). Pu Pek Hmung cu Pi Hnem Tial he an ni um u nu Biak Len Sung, pa Van Dawt Lian le nu Ngun Chin Sung an ngei hna.  

(7).  Pu Cung Luai cu Pi Pen Sung he an ni um i pa Cung Tin Thang, Dawt Lian Sang le Jenny Par an hrin hna. Atu hi Denmark ah khua an sak lio a si.

(8). Pu Kap Cung cu Pi Mary Main he an ni um i pa Peng Za Thang le a far le pahnih an ngei hna. 

Pu Sui Mang le Pi Ngun Par