NUNPHUNG KILVEN KAN HERH

Biahmaithi

Miphun pakhat sinak ah a herhmi thil pathum an um i cu hna cu ram, (land) holh, le nunphung hna an si. Cu pathum chungah pakhat te kan thlau ahcun miphung tling kan si kho ti lo.

 Pu Lian Uk nih Charter phunghram upadi ahcun  “an nunphung le an holh miphun dang he aa khat lo i, miphun dang he an umnak hmunhma, ramri thleidan awk tha in a ummi hna cu anmah ramri chungah anmah miphung tein uk khawhnak covo a ngeimi an si tiah pom pimi an si” a ti. Cu bantukin Chin miphun cu ramri a ngeimi kan si i kan ramri hi Chin Hills Regulation 1896 ramri then lioah an rak fehter cangmi a si. Cu an thenmi cu international Law nih upadi pakhat in a pawmmi a si.

Chin miphun kan dihlak hi 2014   milu relnak Provincial result ah  478,690  nan si a ti. Cu lakah (pa 230,005 le nu 248,685) nan  si, tiah an ti. Holh 30 hrawng ah kan i then. Chin timi min tangah Tonzang, Tiddim, Falam, Hakha, Thantlang, Matu, mindat, Kanpelet, Paletwa, hna nih mahte in min kan ngeih cio hna i cu hna cu Laimi, Zomi, kumi , matu, cho, an si. Asinain a kan dihlak in Chin timi min nih a huapdihmi an si ko. Chin miphun hna lakah Bom le Mizo, Aso chin  hna cu Chin ram lengah ummi an si i kanmah he kum 60 hrawng kan i then cang.  Chin min hi cunglei kan chim cang bantuk in Unau pahnih hna sin in kan theihmi a si i cu hna an i thennak in kum 600 hrawng a si cang.

1. Nuphung kan ngei.

Wikipedia, the free encylopedia i kan hmuhning ahcun nunphung timi cu chawnhbiak ning, kan i hawikomh ning, kan i rualchan ning, kan tlawnlen ning, khuasak ning, kan i zohkhenh ning, khuakhan lairel ning, kan hla le bia tbk vialte hna hi an huap dihmi an si. Richard Briggs nihcun “Miphun pakhat asiloah mibu pakhat i an tuahtawnmi, an cawlcanghnak le an khuaruah ning le an zumhnak vialte kha nunphung a si” a ti. Tawi tein chim ahcun minung kan nun lam (life of way) a si an ti cio.

  Cu bantukin Chin miphun zong nih nunphung kan ngei ve i cucu Chin miphun kan sinak kan (identity) a si. Cheukhat nih Chin miphun kan sinak a langhtertu (identity) cu Khrihfa hi a si a timi zong an um. Asinain hi ruahnak hi a palhmi a si. Chin miphun kan sinak cu Khrihfa sinak lei in langhter khawh a si lo. Aruang cu vawleicung miphun tampi hna zong Khrihfa an si ve ko. Cu hna cu Chin miphun an si kan ti kho hna lai lo. Miphun pakhat kan sinak cu kan nunphung ah hin a si. Cu  hna cu nupi kan thitning,  inn le lo kan tuah ning, sunparnak phunphun kan tuah ning, thih le loh caan ah kan i hnemhning, kan i zohkhenhning, kan thilthuam, kan rawl ei le tidin, kan hla le bia, felnak, dinnak le ralthatnak, hna ah hin an si. Nunphung kan timi cu miphun pakhat hna i kan thi le sa cungah a um i a seng chihmi a si. Cu bantuk nunphung cu ithlen khawh phung a si lo. Eg. Uknak lei Communish le Democracy, Socialist tbk hna le Biaknak hna cu duhnak ah um khawh le i tlen khawh phung a si ko nain nunphung kongtu ahcun i thlen thiam zong a si lo ithlen phung zong a si lo.

2. Nunphung kilven kan herh.

Nihin Global chan ah kanmah pakhat lawng in kan um ti lo. Vawlei mibu hi nunphung a cawhmi mibu (multi cultural society) ah kan i chuah chin lengmang. Cu tikah ram pakhat ah nunphung pakhat lawng in a um kho ti lo. Globalization chan nih nunphung pakhat ah a kan fonh chin lengmang tikah miphun fa tete hna nih kan ngeihmi nunphung hna, holh, hla le bia, kan thilthuam hna hi thlaukhawh a si. Nihin ah ram thangcho ciami ah a ummi Chin mino caah a bik in phan a um. Cucaah nunphung kilven timi hi miphun kilven a si. Pu Lian Uk nih cun “kawl he Chinmi kan idannak hi vawleicung ah kan nunphung le kan holh in kan langhter a hau. miphun dang he kan idannak langhternak caah kan min ah kan phun min kha tial chih zungzal ding a si” a rak ti. Cu bantukin miphun dang he kan ilawh lonak le nunphung kan ngeihmi hna hi miphun pakhat kan sinak langhternak caah kan kilven zungzang ding a si. Zeicahtiah nunphung timi cu a nungmi, si caah a hmangtu nih fel tein an i nunpi ah cun a nung i anmah kokek miphun nih an hman ti lo ahcun a thi vemi a si. Cuti kan kilven khawhnak ding caah a tanglei  hi kan herhmi an si tiah ka ruah.

3. Pathian bia le nunphung pehtlaihter thiam kan herh.

AD 17-19 tiangah Mirang pawl nih nitlaklei nunphung lawng hi vawleicung ah a hman bikmi a si i miphun dang nunphung cu a hman lomi a si tiah an rak zumh. Tahchunnak ah Ruyard Kipling nih “ Miphun dang nunphung hna cu minung kha tlawmte hmanh santleihnak a pe kho hna lo. Cucaah Mirang pawl zuam chin u, Vawleicung um miphun kip vialte hna kha khamh hna u, mah miphun vialte hna kha an nunphung a thalomi chungin khamh ding ah Mirang pawl i thilrih ( the white man’s burden) pakhat a si” ti in biazai a rak phuah ti a si. Hi bantuk ruahnak hi kan Missionary cheukhat zong nih an rak ngeih ve.

Rev. Hert Cope  nihcun “Laimi pawl hi Khrihfa ram a si khawhnak dingah cun lam pakhat a um chun cu an nunphung vialte hlawt dih ding a si” a rak ti. Cu bantukin Chin miphun kan nunphung le thilthuam hna kha hlawtpiak an rak kan timh tikah Britist commanding officer Major A.C. Moore nih “ Laimi pawl an thuam cu, a dawhtuk, missionary pawl nih an Laithuam can ah anmah hnipuan fual (night gowns) pawl in thlen dih an timhmi hna cu a pamtuk, cuti ram dang pawl i an hnipuan aihter ruangah vancungram he an i naihdeuhnak zong a si fawn lo, Khrihfa an sinak ruangah Laimi an ningzak te lai i miphun dawtnak thinlung zong an ngei te lai lo” a rak ti. 

Sihmanhsehlaw cu lio ah Germany miphun theology min thang  Paul Tillich nih nunphung he pehtlai in biaknak lei ruahnak (theology of culture) cauk kha a rak tial. Mah cauk nihcun  nitlaklei ram khrihfa missionary pawl an ruahnak kha tampi a rak tlen hna. Cu cauk chungah cun  “vawleicung um nunphung ah zeibantuk nunphung hmanh a hman dihmi a um lo, zeibantuk nunphung hmanh zeihmanhlo an si fawn lo. Cucaah khrihfa biaknak luh in, thawngtha kha cohlan tikah nitlaklei nunphung hna kha zulh dih ding a hau lo. Thawngtha le nunphung thlendannak (cultural analysis) tuah a hau” a rak ti.

Cu bantukin nihin kan Chinram zongah cheukhat hna nih nunphung le thawngtha thleidan thiamnak le  ipehtlaihter thiamnak lungput ngeih loin miphun dang hna  ruahnak kha copy tuah in Khrihfabu a cawm menmi kan um. Cu nihcun miphun dang upatnak le kanmah influence tuahnak a chuahter. Cucaah hi kong ah Rev. Dr. Simon Pau Khan En nih “Nitlaklei thlak-um chungin an ratpimi pangpar cu tlak-um ning in kan vawlei ah kan cin ahcun a thang kho lai lo. Cucaah nitlaklei thlak-um chungin chuah in kan vawlei ah zalawng tein cin ding a si” tiah theology artical pakhat a rak tial. Cucaah Pathian bia hna hi kan vawlei ah cin in kan nunphung in thuamh in a thancho ve ding a si. Nunphung timi cu lamkhat lawng a zulh in a thangchomi a si lo. Cucaah kan nunphung hna hi chan he aa tlak in ser in (Modernize) kan miphun kan dawhter ding a si.  

Biatlangkomhnak

Khrifabu tuanbia kan zohthan tikah Pathian bia zumhning cu a hmun zungzal lo i aa thleng khomi an si ko. Cucaah Pathian bia kan i tlaih mi hna hi a hman bikmi a si tiah ( hle-nan da thit) in lak khawh a si lo. Khrihfabu tuanbia ah Pathian bia zumhning hi a phunphun a chuak tawn i sihmanhsehlaw cu ruahnak cu a chan nih a liampi than tawn. Cu bantukin nihin Khrihfabu hruaitu hna nih  Pathian bia hi kan miphun nunning le nihin kan sining (social-political reality) hna hi tha tein kan hngalh fiang lai i cu he aa tlak in kan kalpi a haumi a si. Pathian bia hi Chin miphun kan kokek sining chungin a rat luangmi bia a si ve ding a si.